19 ème année
Tidlisin nniḍen : http://www.ayamun.com/telechargement.htm |
Prénoms algériens authentiques (mis à jour et augmenté)
2°) L’article : L’académie de la langue
amazighe... et le devoir de chacun ! Par Aumer U Lamara, écrivain, in « Le
Matin d’Algérie » du Vendredi 18 janvier 2019
Mohammed SARI
IGEFRAN N WUREƔ
Ungal
Tasuɣelt sɣur
Habib-Allah MANSOURI
Acḥal n wagguren-aya, ula yiwet n
tiqqit n ugeffur ur d-teɣli ɣef Ɛayn-el-kerma. S ṭul n
wass, arrac ttneggizen seg tala ɣer tayeḍ, knan ddaw taẓayt n
yibidunen d yijarikanen. Irgazen, ssewqaɛen iman-nsen deg kra n yiskasen uɣmiqen,
ikacafen i d-ttawin ɣelben wid n zzman aqdim. Ɣas akken ur ḥbisen
ara ddɛawi, igenni yeqqim akken yella.
Aɣurar,
d aqesḥan, yemmeɣ ɣef tmurt akken ma tella.
Yal tanezzayt,
uqbel ma d-yecreq yiṭij, ssefqaden yimɣaren igli, ssaramen ad zelmen
ulamma yiwen n usigna. Maca ulac ula yiwen n umeččim i izemren ad
sen-yekkes layas i ten-izedɣen. Sfiliten irkelli s yiwen n uwaɣiw ara
yeɣlin fell-asen. Seg wasmi nlul, ur nwala aɣurar yecban wa, i
d-qqaren yal tikkelt. Kra, bdan yakan astewtew : D Rebbi i yerfan ɣef
yibekkaḍen n lɛibad-is, yernu tarrut-ines ad tili d tuqsiḥt !
Imrebbnen, ttẓallan rennun. Lecyax n lǧameɛ ssekfalen-d
timucuha d tesqiḍin n zik : iwaɣiyen, iɣerfan i yessenger
urrif n Sidi Rebbi, tiɣri n yimazanen d rrusul ɣer ssber d tiɣin
n wawal.
Deqzella…
tembiwel lqaɛa. Tezlez tmurt mi yebda kan iɣelli yiṭij, dɣa
tesseɣli zzenzla-agi iɣrem deg yiwen n yiḍ yessefqaɛen
mačči d kra. Izadaɣen s lekmal uɣalen d akal. Wid imenɛen
i tmettant ffɣen s iberdan, ferfcen, yeffeɣ-iten leɛqel. Qqimen
kkaten agejdur ɣef lmeyytin i yeqqimen ddaw yigrarajen.
Am
wakken urǧin ad d-tas twaɣit weḥd-s kan, hata yeɣli-d
yiwen n ugeffur d iceṛcuṛen, yeḍfer-it-id waḍu i iqelɛen
isekla, yerḍem ugar Ɛayn-el-kerma deg tugdin d leḥzen.
Yenna-asen
Lmehdi d tigi d ccarat n taggara n ddunit. Teɣli-d ttuba ɣef
yimdanen, tbeddel tikli n tudert-nsen n yal ass. Mmɣen ɣef yixxamen n
Rebbi. Ttazzalen medden seg yal tama i wakken ad sterjɛen uqbel ad d-yaweḍ
wass n lqiyama i sen-ibedden ɣef tizi. Tizeɣwa n tẓallit ur
ssawḍent ara ad d-refdent amḍan n wid i d-iruḥen ad ssutren
tutabin. I tikkelt tamezwarut deg umezruy n Ɛayn-el-kerma, ula d tilawin uɣalent
ttruḥunt d tirbuyaɛ ad ẓallent deg tmezgida.
« Akud
tura yebḍa ɣef sin : akud uqbel uwaɣiw, wayeḍ, win i
t-iḍefren.
Ulac
acu i izemren ad d-ibedden deg wudem n laxert, ladɣa mi ara tesleḍ i
kra n yiderwicen ttalsen-d yal ass d
akken tigemma n Ɛaden deffir liẓar kan i llant ; anekcum ɣur-sent
yeshel maḍi, saẓ-it kan s ufus-ik.
Tugniwin
n tedfiyin ɣellint-d seg yal tama s yiniten d rrwayeḥ i yesdericen
leɛqel.
Am
tgemma-nni yettriḥin s leɛṭer ideg zedɣent tiḥuriyin
tihuskanin i tzemreḍ ad teṭṭfeḍ s sshala, neɣ nwi
kan, fiḥel ma tembiwleḍ, ad ilint gar yifassen-ik, yernu mebla
agdal, war talast.
Ruḥ
ay ameɣbun ! Err ttar-ik deg tudert i k-d-yezzin s uɛrur. Dayen
tura, tufiḍ axeddim n tidet, yernu win n lebda, win i k-iwulmen : d
aseɣres n tindar n tḥuriyin : mebla lemḥayen, war ɛeggu.
I
yisaffen ideg yettazzal ccrab d tament. Tzemreḍ ad tagmeḍ alamma
tsekreḍ. Tiririt n ttar ilaq ad tili temmed, ur ilaq ara ad yili deg-s
ula d abruy n tselbiba neɣ tabruyt n warqniɛa ».
Tennulfa-d
tawuri tamaynut : d tin n yinemḍalen. Uɣalen yimrebbanen
tteddun d lmeyytin ɣer tmeqbert d iqeffafen.
« Ad
ken-ijazi Rebbi ɣef tqufya-nwen, yal yiwet s meyya, i yettɛeggiḍ
Lmehdi deg lxeṭba-ines. Yal asurif i ken-yewwin ɣer tmeqbert, ad
ken-yeldi yiwet n tewwurt deg lǧennet akked tdefyin-ines. Salit leḥsab,
a wid yefren Rebbi, argut sseɛd i tzemrem ad d-tawim. Amiḍan n
usider yebda yakan. Amerrezg iqeddacen n Rebbi i isebbren i lḥif d
lexsas, ad idiren i lebda deg tlemmast n yilumaɣ ignawanen ! »
Asudu
n tmettant yuɣ akk allaɣen, dayen yenjer iberdan ara neḍfer.
AḤRIC
AMEZWARU
-1-
« Yuklal lmut !
Ijeggeḥ-iyi temẓi-w, tura yugi-yi ad sɛuɣ tamezgida-inu.
Ad t-zluɣ, ad iger Rebbi d baba aḥeqqani, am wakken i d-teqqar Feṭṭuma,
settut-nni n temɣart. »
D tidet, tikti n tmenɣiwt
n Ɛmer Kerruc tettezzi-d deg wallaɣ-is aṭas n wussan aya, maca
deg wul n Lmehdi tuɣ tissi n leḥnana ɣer win yezzuznen temẓi-s
s teqsiḍin yessewhamen ɣef tallit-nni n ṭṭrad. Ɣas
akken imeddukal-is, irfiqen n telɣemt am wakken i sen-semman deg
wass ideg tenhewwal Ɛayn-el-kerma, zgan aḥettet deg-s, netta,
yessuter deg-sen ad sebren.
Maca tanezzayt-nni, umbaɛd
yiwen n yiḍ yenhewwalen iwumi tkemmel lqella n yiḍes, yuki-d s
usduqes deg uqerruy-is tefra, teddez tebrez : ilaq ad tt-yefru d urgaz-nni
yezgan yesluɣuy tudert-is. Ad tt-yexdem weḥd-s. Tamsalt-a, d tin n
nnif. Netta, Lmehdi, mmi-s n Ccix Mbarek. Udem-is, iwumi ffɣent tiwjiwin,
teccef-it tidi. Taxxamt teḍyeq, rnu-as azɣal n wussan imezwura n
unebdu yeskuffuren. Yeqqim kra n lweqt itezzi kan deg umkan-is, ileddi leqjur,
yettmuqqul sya u sya, ibedd sakin, aqerruy-is isewweq, iserreḥ i
yifassen. Yeẓẓel ɣef wudem ddaw ssrir, yessuffeɣ-d yiwet
n tbalizt n ukerṭun, yebda yettqellib s temɣawla deg uɛemmur-nni
n tɣawsiwin d yiselsa yemgaraden uqbel ma d-ibedd, ɣef wudem-is yiwen
n uzmummeg i yesɛewjen aqadum-is. Yessa abeḥnuq ameqqran ɣef
tmurt, yeldi-t. Yeqqim yettḥekkir deg yiwen n ujenwi abuseɛdi i
yersen daxel yiwet n teɣlaft taqdimt n uglim, yeddem-it gar yifassen-is,
yebda iwezzen deg-s, yettwali acḥal ẓẓay, yessed aɣesmar-is,
ihuzz aqerruy-is. Yečča-t usgerfel. Idewwer s temɣawla armi qrib
i yeɣli, yerfed liẓar-nni yerkan n tewwurt n unekcum, yesqenṭer
amnaṛ, isubb s tazzla deg ddruj, armi yufa iman-is berra.
Izegger Lmehdi iberdan mebla
ma iwala ḥed sdat-s. Allaɣ-is, ččant-t tikta n ttar. Mi
yesseḥbes umiẓab i iferqen gar tiɣilt yeẓẓan s
yisekla n Sidi-Lmexfi d wurtan d yiɛerqyab n talat tazzla-ines, yewhem deg
yiman-is amek i yessaweḍ ɣer yiswi-s s temɣawla. Deg kra n
yineggizen, yeɣba deg yiwen n uzrib iɣef yezzi yinijel. Yelḥa
deg tebriḍt-nni mebla ma yecqa deg uɣanim i yekkaten udem-is. Mi
yewweḍ ɣer yiwen n yinijel, iḥewwec-as-d. Yezger asif
yeqquren, yuli nnig yiwet n tɣalaḍt n yiẓra, yuɣ tama
tazelmaḍt, yufes sakin daxel yiwen n umkan yeẓẓan s
yizunbayen.
Kra n lweqt umbaɛd, yeffeɣ
ɣer yiwen n ugni i d-yezgan nnig tewrirt iɣef yebna lemqam n
Sidi-Lmexfi akked tqubet-ines i tcebbeḥ tazzirt n usɣar. Yettefriwis
seg uḥmaq, yecḍef. Kra n tugniwin yewlallsen usant-d seg tallit-nni
taqdimt, sxerbent-as axemmem-ines. Ɣer ukessar, ddaw tewrirt, yezga-d
yiwen n uxxam yebnan s uqermud azeggaɣ i yettmuqqul s wallen i yewlelles
yiṭij n tsebḥit. Ibedd deg umkan-is d usbiḍ, tamuɣli-ines
tsewweq akin, teṭṭafar udmawen d tuɣac i yebɣa ad iɛelleq,
dagi, ɣef yigli-agi awinaɣ.
D mmi-s n udcir, yessen-it tiɣmert-tiɣmert.
Yezmer, ma yehwa-as, ad yanef deg yimeḍqan, ad yizwir wa ad igani aɛeddi
n umdan-nni uɣur yesɛa iḥulfan mgaraden : am wakken i
t-yettqadar i t-yekreh ! Seg tallit-nni mi yella d aqrur, asmi yettruḥu
ɣer leɛzib ad yagem ; sakin, asmi meqqer ciṭuḥ, yuɣal
yettenfifid deg tlemmast n yiqusisen n yimdanen i d-iruḥen ad d-slen i
teqsiḍin n tegrawla i d-yettawi umjahed. Deg yiseggasen-nni i d-iḍefren
amgaru, tiɛcertin n twaculin ǧǧant iqenjuɛen-nsen ibeɛden
i wakken ad d-asen ad idiren ɣer yidis n tewrirt, rrif n wasif, bennun s
temɣawla akked lḥif aberkan itemma s uɣanim, s talaɣt d lḥila.
Imi yiwet n tala kan yellan, tezga tama n leɛzib Ḥawc er-Rumi, i
yuɣalen d ayla n umjahed, yettruḥu, am netta am warrac niḍen,
yettagem-d syin. Mi ara d-walin kan Ɛmer Kerruc s ubalṭu n lɛesker,
timekḥelt ɣef tayet, aqerruy-is iɣumm s ccac, irkassen n
« pataugas » deg yiḍarren, arrac-nni i ttɣun,
ttemceqlalen, ttuɣalen d izamaren. Yal tikkelt mi ara t-iwali bab n uxxam,
yettaẓ-d ɣur-s s uzmummeg :
-
Azul
ay amecṭuḥ, amek i yettili mmi-s n Ccix Mbarek ? I
baba-k ? Ini-as yettsellim fell-ak, ssaweḍ-as sslam-iw.
Ma yufa arrac myeḥrasen
sdat n tala, ladɣa timeddiyin mi ara d-ffɣen seg uɣerbaz,
itekkes-as abidun seg yifassen-is, yettaččar-it, wa ad yini s tɣuct-ines
tazurant :
-
Yebɛed
anda yezdeɣ mmi-s n Ccix Mbarek, mačči am kunwi, yernu baba-s yeḥwaǧ-it.
Aya a mmi, ruḥ tura, ɛreḍ amek ur tessenɣaleḍ ara aman-agi deg
ubrid.
Ixeddem akka iwakken ad d-yaf
ifukal i tigawt-ines. Deg tilawt, tanezduɣt n uqrur-nni ur tebɛid ara
ɣef tnezduɣin n warrac niḍen.
S nnig ujdar ideg yella,
yettnadi Lmehdi s wallen-is tala-nni. Seg trumant-nni, anagar aqejmur aquran i
d-yegran. Tala-nni iwumi tezzi zik-nni tizegzewt deg yal tasemhuyt, tuɣal
tura d agudu.
Deg tama-nni kan tella yiwet n
tzemmurt yekkeɛbcen, tettnaɣ amek ad teẓẓu iẓuran-is
deg lqaɛa takiwant. Iserreḥ-as i yiwet n nnehta n lḥesra i
icuffen idmaren n yilemẓi-nni. Ukint-d ccfawat-ines, skeflent-d seg lqaɛ
n tatut kra n yisuyas i yebɣa ad yemḥu seg wallaɣ-is i lebda.
Acḥal n wuḍan, ma d-yekcem kan s usu, yessaram seg wul-is mi ara
d-yaki azekka-nni ad d-yaf iman-is yettu kulci. Maca ya ḥesra, mi ara
d-yeldi kan allen-is, ttuɣalent-id ccfawat-nni s tuqsiwin qerriḥit
ugar.
Dagi, tama n tzemmurt i yedder
tiɣersi-ines tamezwarut n tudert-is. Ass-a, ɣas akken zrin
yiseggasen, tbeddel tudert-is, tugniwin-nni mazal ṭṭafarent deg-s.
Yettwali deg tfekka-ines tuḍɛift mi tt-skerkiren sin n yiɣallen
uqsiḥen. Seg yiwet n tama, d amɣar n baba-s s userwal n waɛraben
akked tjilit-ines, aɛmam ɣef uqerruy-is, tamart-is d taɣezzfant ;
seg tama niḍen, yemma-s, meẓẓiyet fell-as mliḥ,
temyuttel deg yiwen n uḥayek d amellal i s-yeɣlin ɣef tuyat,
acekkuḥ-is yeccentef irkelli, iɣumm-as aḥric seg wudem-is.
Yewqeɛ gar-asen, yerra-tt kan i usuɣu. Yemmekta-d, tuɣ-it ḥafi.
Yečča kra n yibeqqayen sɣur baba-s i yebɣa ad yefk i
yemma-s. Tameṭṭut-nni tilemẓit, tejgugel deg yiɣil n
mmi-s. Tettexbibiḍ, tettru, tettɛeggiḍ, tessawal i lɣit s
yiwet n tɣuct yettergigin. Ababat yerfa mačči d kra, yesseḍ,
yerkeb-it ujenniw. S yiwen n ufus, yeṭṭef aqrur seg yiɣil, s
wayeḍ yekkat tameṭṭut-is i wakken ad tserreḥ i mmi-s.
Sakin, yettuṭegger uqrur-nni ɣer lqaɛa. Iḥulfa i leqriḥ
deg tayet-is. Yennekmac ɣef yiman-is, yeqmec allen-is. Imeṭṭawen
n yemma-s reglen i waṭas n lweqt imeẓẓuɣen-is. Mi
d-yuki, ur tt-yufi ara sdat-s. S lemṭul n wacḥal n wagguren, mi ara
d-yesteqsi baba-s, Ccix Mbarek, yesrugmut kan kra n tririyin ideg s-yeqqar d
akken ur tettɛeṭṭil ara ad d-tuɣal. Maca yiwen n wass, mi
yeɛya seg yimeṭṭawen n uqrur-nni, yenna-as s yiwet n tɣuct
tuqsiḥt : « Yemma-k ? Dayen… Temmut… Sfeḍ-itt seg
wallaɣ-ik… I nekkini, baba-k, ur swiɣ acemma deg wallen-ik ? Sya
d afella, wiya-k ad k-sleɣ tettmeslayeḍ fell-as… »
Seg wass-nni, yedder Lmehdi weḥd-s
akked baba-s. Yernu iɣil i wacḥal n yiseggasen d akken yemma-s tewweḍ
leɛfu n Rebbi.
Urǧin yecfi i baba-s,
ulamma yiwet n tikkelt kan, yebder-d
yemma-s sdat-s. Ayen i yessen fell-as irkelli, ugar n tugniwin tuqsiḥin i
inejren deg wallaɣ-is, yeẓra-t seg yimi n Ɛmer Kerruc.
Aneggaru-a, yufa-t acḥal d abrid daxel n texnibut. Yuɣ tannumi
irewwel ɣer umkan-a, seg tmeddit-nni anda i s-yefka baba-s yiwet n ṭṭriḥa
qessiḥet deg wussan yezrin.
Tikwal, mi ara yeffeɣ
Ccix Mbarek ɣer lexlawi d tẓegwa n Ddehra yettnadi ɣef yimɣan
ara yessexdem deg yisufar-ines, yettaǧǧa tasarut i mmi-s. Ass-nni, mi
d-yuɣal seg uɣerbaz, yesseɛreq Lmehdi tasarut. Deg yiḍ-nni,
mi d-yuɣal ubabat, yufa mmi-s yeqqim deg ṭṭlam sdat tewwurt,
yesxenfir deg tsusmi. Yerkeb-it ujenniw. Yezwar uqbel s truẓi n tewwurt,
yezzi-d sakin ɣer uqrur-nni. Yesber Lmehdi i tiyitwin timezwura.
Yeqbel-itent am wakken d tarrut tamagnut ɣef ustehzi-ines. Maca iban d
akken Ccix yebɣa ad yefk i mmi-s yiwet n temsirt iwumi ad yecfu i lebda. Dɣa,
iserreḥ-as uqrur-nni d tazzla, yeffeɣ seg utemmu. Maca yelḥa
kan kra n yisurifen almi i iḥulfa i usemmiḍ yessegres-as iḍarren-is.
Deg trewla-ines, ur yufi ara lweqt ad yels irkassen-is. Anda ara
d-yeddari ? Deg tazwara, yeqqunec ɣer yiwen n uɣrab n ṭṭabya,
inehhet, yettmuqqul ɣer yal tama, imeẓẓuɣen-is ṭṭurcent.
Yebda yekkat uneznaz, dɣa truḥ-as-d tikti ad yeffer daxel n lemqam.
Mi idegger tawwurt yezgan
teldi, tesbek-it tugdi i kra n tsinin. Yemmekta-d yakk tiḥkayin-nni yessewhamen,
yeffɣen seg tilawt i d-ttawin ɣef wuḍan yettwazedɣen s
yiwaɣezniwen imelluẓa ur nrewwu. Yenɣa-t usemmiḍ, ur ifaq
ara armi yufa iman-is yeqqunec ɣef yiwet n tgertilt n ṛṛafya,
deg ṭṭlam. Akka i yeqqim yuki aḥric ameqqran n yiḍ, deg
wallaɣ-is tezzin-d kra n tugniwin yessewḥacen.
Dagi i t-yufa umjahed yiwet n
tmeddit umbaɛd n uɣelluy n yiṭij. Mi d-yuɣal seg ssyada,
tamuẓiḍt tneṣṣef s yiwtal d tsekrin, urɛad yewwiḍ
ɣer ugni armi iwala lexyal n yilemẓi teffeɣ-d seg teẓgi.
Imi yuɣ tannumi s ṭṭlam, yeɛqel-it s sshala.
Yessawel-as-d, iɛeṭṭel ameslay yid-s, yernu ihedder yid-s s
yiwet n leḥnana urǧin tt-iwala ɣur-s. Yettwassen umjahed-nni s
wurfan-ines d teqseḥ n yimeslayen-is. Imezdaɣ n udcir xeddmen iwumi
zemren i wakken ur ttnaɣen ara yid-s, wa ad qqimen mtawan.
Umbaɛd umeslay ɣef
wacḥal n yisental mebla lmeɛna, yebder-d yemma-s n uqrur s yiwet n tɣuct
yettergigin, tamuɣli-ines tsewweq akin. Yules-as-d amek i tt-yessen. Truḥ-d
ɣur-s yiwet n tmeddit s yimeṭṭawen, tesqerbeb ɣef
tewwurt-is, tḥellel-it ad iɣit argaz-is, Ccix Mbarek. Wwin-t sin n
yimjuhad, gullen deg-s ad t-zlun.
Deg yiḍ-nni, uqbel ad
yekker, ad iruḥ, mi s-yefka Ɛmer Kerruc yiwen n uwtul, yenna-as ad
isellem ɣef baba-s, yebɣa Lmehdi ad t-yesteqsi ma yessen tansa n
yemma-s. Maca iḥulfan akked tugdin n win d wumi yettmeslay, sgugmen-t.
Kra n wussan umbaɛd
tmettant n Ccix Mbarek, yemmuger-it-id Ɛmer Kerruc sdat tḥanut, umbaɛd
tazwart taɣezzfant i d-yewwi ɣef umerḥum, yenna-as-d s yiwet n
tɣuct yeččuren s leḥnana n tbabat :
-
Ayɣer
ur d-tettaseḍ ara ad tɛiceḍ ɣur-i a mmi ?
Keččini d awḥid, axxam-inu meqqer, yernu arraw-inu amzun d
atmaten-ik…
-
Tanemmirt-ik
a Ssi Ɛmer, ttxemmimeɣ ad ruḥeɣ ɣer yemma.
-
Teẓriḍ
anda tettili tura ?
-
Ad
tt-id-afeɣ…
-
D ayen
yelhan ara txedmeḍ. Yemma-k d tameṭṭut yelhan, d tasedda yenḥafen
deg tudert-is. Qelleb fell-as, ad tili
teḥwaǧ ad d-taf argaz am keččini ara ibedden ɣer
tama-s.
Maca deg tallit-nni yufa-d
Lmehdi yiwet n tɣawsa ara yettin tudert-is, d tin i t-yesḍemɛen
s yimal ifazen, yernu meɛlum d taɣawsa-agi ara s-isettun tudert-is
tamirant.
Yiwet n teɣri ur yezmir
ad ibedd deg wudem-is tjebbed Lmehdi ɣer lemqam. Yeldi kan tawwurt, skikḍent
yinzaren-is rrwayeḥ n ccmeɛ yerɣan akked treɣla. Yuẓa-d
ɣer uẓekka, yekna ɣef yidis ayeffus, yeqleɛ tincirin s ẓẓur.
Sakin, s yiwen n ufus yettergigin, yeddem-d yiwen n urusfus i
yečča uɣebbar, yessuffeɣ-d
isebtar d tiyemmusin timeẓyanin, yesrusuy-itent ɣef tmurt. Iɣil-is
yekcem ugar deg uceqqiq yettnadi tiwreqtin ixussen. Iɣil-is yekcem armi d
tayet. Amruj-nni, yettbin-d lqay, ulac acu i t-ireglen. Yessaɣ tacemmaɛt,
yesseqreb-itt ɣer lfetḥa, yesmal aqerruy-is i wakken ad iwali mliḥ
ayen yellan daxel, ahat ad yessaweḍ ad iwali lqaɛ-is.
Maca daxel-nni, anagar ilem,
tasusmi d ṭṭlam i yellan. Isuɣ s leɛqel, yeɛreq
ssut-nni deg yiwen n unina yettwakeblen imir-n kan. Teccirew tfekka-ines. Mi
s-d-yuɣal unina n tɣuct-is, uɣalen-as-d imir-n kan yimeslayen n
Ccix Mbarek ɣer yimeẓẓuɣen-is. Yemmekta-d yiḍ-nni asemmaḍ asmi
s-yekcef yiwen n uderwic ɣef tilin n yiwet n tgennarit i yessuffuɣen,
am wakken i d-ttalsen, ɣer Mekka. Iḍ-nni, aḍu yetsuḍu s ẓẓur
ɣef ugni, yewwi yid-s kra n yimeslayen i d-yenṭeq s leɛqel,
ahat ur yumin ara yis-sen. Maca simmal yettimɣur, simmal tzeddeɣ
tikti deg wallaɣ n Mbarek amɣar, armi yesɛedda agguren ineggura
n tudert-is d anadi deg yal axmuj yellan deg tewrirt, yessaram ahat ad d-yaf
ifri-nni amakun.
Yemmekta-d Lmehdi asmi
s-d-yules baba-s taqsiḍt-nni n temɣart i t-id-magren yiwen n yiḍ,
temla-as-d tilin n yiwen n lbir aman-is twabeṛken, acku usan-d srid seg Bir
zemzem. Yiwet n tmeṭṭut tacrift truḥ-as taqedduḥt
asmi tella deg lḥiǧ deg Mekka, mi d-tuɣal tufa-tt tettɛummu
ɣef waman n trest-nni. Ugar n waya, aman-a d ddwa ḥellu, zemren ad
seḥlun, Sidi-Lmexfi yessexdam-iten akken ad isejji yis-sen imuḍan-is.
Yeḥka-as-d uderwic-nni
acaraf, mi idewwer aqerruy-is i wakken ad imuqel amkan-nni ideg yella yiri n
trest-nni, ɛlaḥsab tamɣart-nni, kra n tasinin kan, tameṭṭut-nni
teɣba, ad as-tiniḍ d anu uffir i tt-yesbelɛen. Kra n wussan
umbaɛd, iqesser d yiwet n temɣart yewwḍen ṭamet n tmerwin
n yiseggasen deg tudert-is i s-yennan d akken tettẓuru aẓekka n
lwali ugar n uzgen n lqern iwakken ad twali ma yella lbir-nni s tidet. Seg
wasmi tecfa, ur d-tufi later i lbir-nni. Maca teḥka-as-d tudert n lwali
Sidi-Lmexfi, yiwen n ccrif seg tarwa n rrsul-amazan i d-yusan ɣer
tewrirt-agi acḥal n leqrun-aya. Uqbel, tuɣ-it deg Mekka iɛebbed
Rebbi. D netta i yellan d aɛessas n Lkaɛba, d aqeddac ɣef yimḥaǧǧen.
Yiwen n yiḍ, ẓeḍmen yimnafqen iqermaṭen ɣef
tmezgida akken ad akren adɣaɣ aberkan uɣris, wa ad t-awin
yid-sen ɣer yifri-nsen. Yeɛreḍ ad ibedd deg wudmawen-sen, maca
iqeṭṭaɛen-nni llan deg waṭas yid-sen, yernu begsen i twaɣit.
D lqedra n Sidi Rebbi i t-id-yesmenɛen seg tmettant, yeldi-as tagennarit i
t-id-yessuffɣen ɣer tewrirt-agi anda d-yufa aglat d telwit i wakken
ad yidir ussan-ines ineggura iɛebbed kan deg Sidi Rebbi.
Yumen Ccix Mbarek s tmayt n
lwali, yeckunṭeḍ ɣur-s am wakken yeckunṭeḍ yakan ɣer
tmayt n usudder n lmeyytin i s-yules Ccix Idriss d wumi yecrek abrid armi d sseḥra.
Yesɛedda uḍan i d-yusan umbaɛd yeqqar Leqran, yettẓalla,
yettraǧu kan melmi ad tbedd sdat wallen-is yiwet n tmuɣli. Maca
aderwic-a ur yesteqneɛ ara kan s tganit, yeṭṭef rray ad inadi
s timmad-is ɣef lbir iɣef s-d-temmeslay tmeṭṭut-nni
yellan d tajenniwt.
Yesɛedda wussan ineggura
n tudert-is yettqellib yal taɣmert n tewrirt.
Ass-a, yexmet deg yifri-ines,
yewhem Lmehdi mi yetkaka d yiman-is yeshissif ɣef ubrir n Ccix Mbarek. Mi
d-yemmekti d akken baba-s yewweḍ leɛfu n Rebbi mebla ma yufa lfetḥa-nni
iɣef yettnadi, yeɣli-d fell-as yiwen n leḥzen d ameqqran. Ula d
Ɛmer Kerruc yeẓra s tilin n tgennarit-a tuffirt. Acḥal d abrid
i yufa Lmehdi sin n yirgazen-nni msaman ɣef ugni, ttmeslayen s leɛqel
kan, ttmuqulen s umeyyez i umkan-nni yezzin i lemqam. Deg wussan iḍefren
tamettant n Ccix Mbarek, acḥal n tikkal i iwala amjehed-nni itezzi ɣef
lemqam n lwali.
Yeqqim Lmehdi yettxemmim acḥal
n tsinin, allen-is qemcent, allaɣ-is isewweq anda niḍen. « Ahat
d targit kan i yurga Ccix Mbarek, netta iɣil d tilawt ! Yernu taqsiḍt-agi
d lhezhaz d tirga n yiwen n umɣar agayamru ! »
Yessebrareḥ i wallen-is
deg ṭṭlam-nni i izedlen ɣef lemqam, yejmeɣ tiwriqin-nni
tiwraɣin, yerra-tent s amkan-nsent, yekker, yebda ineɛɛel deg
Yibliss i yesselhan allaɣ-is s kra n temsal ur sɛint ara lmeɛna.
-
Ur sɛiɣ
ara aṭas n lweqt, lmektub-iw ilaq ad t-awḍeɣ, i d-yesgermed,
netta yesderdib deg yiwet n tebriḍt deg tlemmast n yizunbayen.
Numéro 99 Janvier 2019
Par Aumer U Lamara, écrivain
in « Le Matin d’Algérie » du Vendredi 18 janvier 2019
Il
a fallu plus d'un demi-siècle et sept présidents pour reconnaître
l'identité millénaire de l'Algérie
L’académie
algérienne de la langue amazighe vient d’être installée. C’est une bonne
nouvelle pour deux raisons :
1. Elle renoue avec
l’histoire de notre pays, interrompue depuis des siècles de colonisations
successives,
2.
Elle est composée de spécialistes de notre pays, et cette fois-ci nous n’avons
pas été chercher des Égyptiens, des Saoudiens ou d’autres comme en 1963 lorsque
des bataillons d’enseignants de la secte des frères musulmans avaient été
engagés pour recoloniser mentalement et culturellement notre pays.
Toutefois, il y a une
méfiance réelle et un scepticisme légitime concernant un événement décidé
par un système politique qui règne en maître sur le pays depuis 1962.
Le
triste bilan de ses manipulations n’encourage pas une confiance aveugle, depuis
l’adoption de la première constitution sur mesure de Ben Bella dans un cinéma
d’Alger en 1963, les truquages systématiques des élections, les règlements de
comptes internes au sein du FLN et l’instrumentalisation de la justice pour les
limogeages en série, la dilapidation des ressources de notre pays, la
dévalorisation actuelle de l’action politique par la généralisation de la
corruption...
C’est
pour cela que la vigilance est de mise pour ne pas que le système politique
actuel transforme cette académie en instrument suicidaire pour lui faire faire
‘’le sale boulot’’, afin d’enterrer tamazight, comme par exemple :
§ Lui
faire adopter les caractères arabes, alors qu’ils ne sont nullement adaptés à
cette langue,
§ Promouvoir
une ‘’novlangue’’, ou une sous-langue à l’usage ‘’des indigènes Amazighs’’, que
personne ne comprendra,
§ Imposer
une tamazight classique (standard) que personne n’utilisera (d’autres pays ont
fait l’amère expérience (ex. Gaélique en Irlande),
§ Fractionner
de manière définitive les langues régionales actuelles afin de compromettre la
convergence à long terme vers une tamazight commune, venue de la base, de la
littérature, de l’école, des médias,...
§ Isoler
tamazight algérienne de l’amazighophonie nord africaine par la non convergence des
création néologiques, au nom d’un prétendu nationalisme linguistique,
§ Retarder
la généralisation de l’enseignement obligatoire (de la langue et des autres
matières en tamazight), par des artifices dilatoires, afin de susciter le rejet
par la jeunesse et donc accélérer l’extinction de cette langue,..
La
liste est encore longue de tous les pièges que doit éviter la nouvelle académie
de la langue amazighe. Ses membres en sont conscients, certainement.
Nous
devons admettre, pour conclure, que cette académie n’est pas une administration
comme les autres. Il y a un peuple qui attend beaucoup de ses choix et
décisions. Il sera vigilant et sera aussi à ses côtés pour résister, si
nécessaire avec force, aux tentations et pressions des mauvais génies.
C’est
le devoir de chacun de nous de contribuer, à sa façon, au renouveau
linguistique et culturel de notre pays, de l’éternel Jugurtha.
Auteur
Aumer U Lamara,
écrivain
Numéro 99 Janvier 2019
Interview de Σmer Mezdad par KETTAN Youba
30
septembre 2018
1.
KETTAN
Youba : Etant enseignant de langue et culture amazighes, et militant
qui aime sa langue et sa culture et parmi les lecteurs qui suit vos
publications j’aimerais vous poser quelques questions qui me préoccupent
beaucoup : Quelle est la définition de la langue maternelle ?
Σmer MEZDAD : La langue maternelle est la langue première de la mère qu’elle
tient en principe de sa propre mère et
qu’elle transmet à son enfant, qui y
baigne dès ses premiers jours de vie, peut-être même avant de naître, et l’apprend
« naturellement » comme sa langue première.
2.
KETTAN
Youba : Actuellement, on étudie et on enseigne tamazight ou
taqbaylit ?
Σmer MEZDAD : Actuellement, on enseigne une langue mixée
dite tamaziɣt, (tacawit aux Aurès,
taqbaylit en Kabylie, etc.) qui est par certains aspects loin de la langue
maternelle parlée avec la mère.
3.
KETTAN
Youba : Tamazight ou taqbaylt sont-elles la langue maternelle des
« Algériens / Kabyles/ Amazighs » ? sachant que aucun de
« Algériens / Kabyles/ Amazighs » ne parlent cette langue enseignée
dans leur maison, dans leur vie quotidienne ?
Σmer MEZDAD : Tamaziɣt/taqbaylit enseignée est entrain d’être corrompue par le
mimétisme sur les 2 autres langues
dominantes à l’école, avec un risque de désaffection de ceux qui la parlent,
qui aiment leur langue maternelle, celle parlée à la maison.
4.
KETTAN
Youba : Quel est l intérêt en l’enseignement de cette langue alors qu
elle n’est utilisable dans aucun domaine et presque personne n’en tire profit,
surtout les élèves et leur parents qui la considèrent comme une corvée ( je
partage leur avis, car tamazight-taqbaylit telle quelle est enseignée
actuellement est engorgée de néologismes, et c’est le constat que Remdane Achab
a fait dans son livre « l’aménagement du lexique berbère … »)
Le fait quelle soit enseignée est déjà une chose positive ne serait que
par l’affirmation, la sauvegarde de l’identité, de la personnalité de l’enfant
qui en sortent renforcées : le vide identitaire fait le lit de toutes les
dérives, les extrémismes : pour exemple, le Σmer MEZDAD : comportement
des jeunes Berbères dé-berberisés pendant la décennie rouge. Pour ce qui est de
l’aménagement de la langue, il se fait par ses propres locuteurs qui, eux seuls
savent qu’ils attendent d’elle. Je trouve que les spécialistes qui s’immiscent
un peu trop en supprimant des sons ( ţ, v) , des mots, sont dans l’erreur.
5.
KETTAN
Youba : Même les « soi-disant » étudiants et les
enseignants et les militants se désintéressent et se désengagent de plus en
plus de cette cause ( ils ne lisent pas la littérature, ils ne connaissent même
pas les écrivains kabyles ni les chanteurs, ils n’écoutent même pas Matoub et
Dda Sliman …, ils ne parlent ni eux ni leur fils le kabyle « le cas de
Idir !! »
Σmer MEZDAD : Il faut toujours se préoccuper du général, pas des cas particuliers. La langue paternelle est un leurre, seule existe la langue maternelle, c’est la mère qui la transmet, le père peut y contribuer parfois en facilitant les conditions de cette transmission, c’est tout ! Dans un mariage mixte (et je n’ai rien contre les mariages mixtes), la langue kabyle, devant la langue prestigieuse apportée par la mère, n’a aucune chance de devenir celle de l’enfant ! Le jour où l’on fera aimer cette langue aux étudiants, ils liront ! On peut aimer taqbaylit sans forcément aimer Maṭub ou Dda-Sliman. Il faut à tout prix que la langue enseignée se rapproche le plus possible de cella parlée par la mère, par le village, les poètes. Les « savants » doivent suivre les méandres de la langue et éviter de la dépecer comme ils le font : le tour du « v » et du « ţ » peuvent y contribuer !
6.
KETTAN
Youba :Pour quoi obliger aux autres régions d étudier
tamazight-taqbaylit alors quelle n est pas leur langue maternelle et nous, les Kabyles,
on aime pas que quelqu’un nous oblige quoi que ce soit ?
Σmer MEZDAD : Cette
option est un choix politique qui ne dépend pas des locuteurs de la langue.
S’il se présente un non kabylophone qui veut apprendre la langue kabyle, tant
mieux et bienvenue, sinon il faut foutre la paix à ceux qui ne sont pas
intéressés mais la démarche politique a ses propres raisons qui ne sont pas
forcément bénéfiques. Loin s’en faut !
7.
KETTAN
Youba : Quel est l impact de la littérature, en l’occurrence la
poésie, sur le peuple ? ( tous les principes et les valeurs véhiculés dans
les chansons de Dda Sliman, Matoub .. dans les romans de Mammeri, Kateb … sont
jetés en l’air ! ils sont changés par des principes et des valeurs qui
sont aux antipodes de ceux qui ont été proclamés avant 2000 ( même les acteurs
qui ont proclamé et proclament ces valeurs ne les ont pas respectées ( ne les
respectent pas ) Ferhat, Matoub …pour ne pas citer qu’eux ) ?
Σmer MEZDAD : La
poésie et la littérature en général peuvent contribuer un tant soit peu à
l’éveil d’un peuple, c’est tout ! Ceux qui font bouger les lignes
politiques ce ne sont pas les gens qui
écrivent des poèmes, du théâtre ou des romans, ou alors très rarement. Les
valeurs idéologiques de Kateb, Mammeri ne sont pas portés actuellement par un
fort courant de pensée, bien au contraire donc cela se ressent au niveau de
leur lectorat qui s’amenuise au fil des années, mais il ne faut jamais jurer de
rien : ces valeurs peuvent revenir un jour ! L’écoute de Dda Sliman
se maintient chez les Kabyles d’une certaine catégorie d’âge, très peu chez les
jeunes ! Maεtub est mort trop prématurément mais il a laissé des
textes que l’on peut aimer ou pas. Quant à Ferhat, depuis quelques années, le
poète en lui semble avoir cédé la place à l’homme politique qu’il est
devenu : on peut le regretter ou pas !
8.
KETTAN
Youba : Pour quoi vous êtes en train d élaborer ce lexique alors qu’
il y en a beaucoup, ajoutant à cela, presque personne ne les utilisent ?
Σmer MEZDAD : Qu’il y
en ait beaucoup, c’est vrai depuis l’avènement de l’informatique mais la
fiabilité suit rarement ! Qu’on ne les utilise pas, ce n’est pas
évident ! J’ai passé énormément de temps et consacré beaucoup d’effort à
ce lexique. Il y déjà quelques années, voyant émerger de nouveaux
« savants », je me suis dit à quoi bon le continuer puisqu’il est
entrain ne naître tant de compétences.
En voyant certaines dérives, bien que je ne manquais pas de projets, j’ai
décidé de reprendre ce lexique, un peu dans l’esprit de Mammeri et des nos
autres anciens . Il faut dire aussi que des amis comme vous m’y ont encouragé.
Je vous remercie. Qui peut jurer qu’il ne sera pas utile ? Au moins j’aurai
contribué à la sauvegarde de centaines de mots qui sans cet ouvrage auraient irrémédiablement
disparu.
9.
KETTAN
Youba :A propos d une de vos réponses
sur l impact ( l influence) de la littérature, en l’occurrence la poésie,
sur le peuple : Vous avez dit que « La poésie et la littérature en général peuvent contribuer un tant soit
peu à l’éveil d’un peuple, c’est tout ! Ceux qui font bouger les lignes
politiques ce ne sont pas les gens qui
écrivent des poèmes, du théâtre ou des romans, ou alors très rarement » alors
qui peut (peuvent) faire bouger les lignes et faire faire changer les choses
(vers le positif bien sur) ?
Σmer MEZDAD : A mon
avis, ce sont les hommes politiques, les hommes de pouvoir, les militaires qui
font bouger les lignes !
10. KETTAN Youba :Comment peut-on
expliquer que des soi-disant « artistes et chanteurs.. »qui chantent
le NO STOP, des islamistes, de « musulmans », des « politiciens,
des joueurs…ont pu influencé et influencent encore la société, petits et grands,
alors que les grands écrivains, les grands artistes et les grands philosophes n
en arrivent pas ?
Σmer MEZDAD : les artistes et chanteurs.. qui chantent
le NON STOP ne sont que des amuseurs qui sont sortir un peu de la pression qui
couve dans la société, en levant certaines inhibitions ou frustations :
chanter est aussi une thérapie !
11. KETTAN Youba : Comment et pourquoi
des chanteurs comme Dda Sliman, Matoub, Menguellat …, des écrivains comme
Mammeri, Kateb…ont pu influencer et faire changer leur époque et leur
génération ?
Σmer MEZDAD : Ces
illustres personnages n’ont pas fait bouger la société ne serait-ce que d ‘un
iota ! Excepté Mammeri qui a su canalisé des jeunes et a été pour beaucoup
dans le renouveau de notre culture. Un peu moins pour Kateb : l’idéologie
qui le faisait mouvoir l’a cantonné dans une certaine élite et l’a coupé du
peuple resté archaique et supertieux pour ne pas dire plus. Dda Sliman et
Menguellat sont des repères qui ont produit une poésie et une chanson de
qualité et éclairé les gens individuellement. La poésie et la chanson de Matoub
n’ont été rééllement appréciées qu’après sa mort tragique et injuste : de
son vivant le personnage qu’il affichait a pris le dessus sur l’œuvre !
C’est après sa mort, que les gens ont rééllement apprécié son œuvre qui par la
qualité de sa langue est de haute facture.
12. KETTAN Youba : Je suis enseignant
en langue et culture amazighes au palier moyen à Bejaia, les élèves (et leurs parents) se désintéressent de plus
en plus des études, en l occurrence la langue amazighe ( pour eux, les
programmes sont médiocres, et l avenir n est pas dans les études mais dans le
travail et l argent facile !!) comment-peut-on ( puis-je) faire aimer (et non faire tromper) les études ( la langue
amazighe) aux élèves et à leurs parents ?
Σmer MEZDAD : L’enseignement n’est pas un métier
ordinaire : c’est une vocation ! L’incurie de ce système politique a
brisé beaucoup de valeurs. Il a réussi à casser beaucoup de ressorts qui
étaient l’essence de notre société
traditionnelle comme l’amour de l’école et du
savoir. L’ambiance générale est effectivement à la tromperie, à l’argent
facile, au clinquant. Obtenir un visa auprès du pays qui, par des endroits,
complétément déréglé notre société est devenu un projet de société chez les
jeunes et certains parents avec tout ce que cela implique de séparation et de
douleurs ! Même dans cette période d’anomie, l’ enseignant que vous êtes
devez rester lui-même. Il doit enseigner sa matière avec abnégation et
amour : vous pouvez influer sur les élèves en leur faisant découvrir la
belle langue, celle qu’ils parlent avec leurs mères ; en leur faisant
aimer la belle poésie et la belle littérature. Quand à leurs pères, certains
d’entre-eux ont été trop dépersonnalisés ! C’est malheureux à dire mais,
même s’ils n’en sont pas responsables, asɣar iεewjen
yeεwej : il vaut se concentrer sur les enfants qui sont encore
malléables.
13. KETTAN Youba : Merci pour votre
attention.
14. Σmer MEZDAD : C’est moi qui vous remercie
Numéro 99 Janvier 2019
Urar
s teqbaylit
Quelques noms de jeux kabyles
par
Σ. Mezdad
1.
Jeu avec des
figues fraîches : aɣerrabu
2.
Jeu de lutte à coups de pieds
nus :
tiqqar
3. Jeu avec un traineau : tabuskerkart
4.
Jeu d’enfants où l’un
dit « haţ » en touchant 1 autre, qui, à son tour doit toucher le 1er en
disant « baţ » : taḥaţaţt
5.
Jeu de balle : ccir
6. Jeu de cailloux
qui se joue comme
le jeu d'osselets : aleqqaf, alqafen
7.
Jeu de dames ou de dès
sur une dalle, avec des cailloux : tiddas
8.
Jeu de dames, de
dominos, d'échecs : imenɣan
9.
Jeu
de grosse toupie : azeṛbuḍ,
ilenni
10.
Jeu de hasard : aqwemmer
11. Jeu de petit
enfant
où il traîne un objet : tabuskerkart
12. Jeu de roulades et d'acrobaties : tiburejqella
13. Jeu de saute-mouton : ?
14. Jeu de tambour très
rapide à la fin
d'un
air de danse ou en fin de fête : taṛbabt
15.
Jeu d'enfants courant
avec une hélice : tabusefrarat
16.
Jeu d'enfants se
portant les uns les autres : timbibbiţ
17. Jeu d'enfants, où l'un des joueurs doit découvrir ceux qui sont
cachés (colin-maillard) : tuqqna-tuffra,
tizizwit taderɣalt,
18. Jeu d'instrument à vent (musique) : aẓemmer
19. Jeu du bâton de cerceau :
taseḍruţ
20. Jeu et cri
en travail collectif : amεin
21.
Jeu pour amuser les
petits enfants où on se pince le dessus des mains en chantant le bout rimé
suivant puis on chatouille : čibčib
weεli, čiwčiw yaziḍ
22. Jeu pour deviner 1 objet caché dans 1 main : baclek
23. Jeu qui consiste à courir l'un après l'autre : tamtabeεt
24. Jeu avec des boutons de vêtements.ou pièces de monnaie : lhizz
25.
Jeu avec 5 roseaux sur
les goigts : s xemsa n iɣunam ɣef iḍudan, tamexmust
26.
Jeu de la pelote de
fil : tamencart n yilni Jeu de
billes. Labil
27. Jeu de baton : sarkaza
28.
Jeu de la balançoire : tajeεlelluqt
29.
Jeu de voitures :
des boites de conserve vides en guise des 4 roues : tičernanin
30. Jeu de jonglage : tameqqint
n mejjir
31.
Jeu de l’assiette
renversée lancée sur une parterre lisse, on gagne si elle se troue au milieu avec un son (tac ! ): tiṭerraqin
32. Jeu des 4 roulements, un siège en bois, un planche comme guidons
actionnée avec les 2 pieds, des freins : taqerwat
33. Jeu de cibles où on fait tomber avec des
cailloux des pierres superposées : leɣrud, taɣalaṭ
34.
Jeu de cache cache : mihlal,
tuqemcha, tuqqna-tuffra
35.
Jeu de
poursuite où on court derrière un partenaire. Si tu le touches avec la main, tu as gagné, et à lui de courir derrière
toi : tatabaεt
36. Jeu de saute-mouton : amayaf, Amayaf ! Amayaf ! win
ikhedhmen akra ad t-yaf. : tebbegriri = malaf = mayaf = assuman
37. Jeu de glissade : taḥnunciḍt
38. Jeu de bâton : à partir de 3 joueurs formant un cercle qui
échangent un bâton entre eux sans que qu’il touche terre : zawzana.
39.
Jeu de
pétanque qui se fait exclusivement
avec des pierres : le perdant ira chercher sur son dos le gagnant qui aura
projeté la petite pierre le plus loin : tihiduct
40. Jeu de « hockey » :
2 équipes munies de bâtons se disouent un bout de chêne-liège : tabahuts
41. Jeu dos à dos, bras entrelacés
et basculements à tour de rôle :
(timbibbiţ) ḤELLEMCEḌ
42. Jeu de la sarbacane :''timegḥal n yiɣses, ad d-nekkes
iɣses ad neggar ɣur-s abaεuq am uqerḍas
43. Jeu du lance-pierre avec une cible ( lɣerḍ) : ildi
44. Jeux avec de la bataille avec des bâtons : tablibult
45. Jeux de cible avec des boites de conserve sur lesquelles on tire
avec des pierres : taḥjurt
46. Jeu de taɣʷlalt
.
47.
Ebbi-acwari
48. Baţa
49. Taxxamt n cciṭan, iɣunam,
50.
Numéro 99 Janvier 2019
Textes berbères de l'Aurès_ Parler des Ait Frah
Romans et ambiances dans la
maison kabyle traditionnelle.pdf
La_Kabylie_Recherches_et_Observations_1833.pdf
Jules_Maistre_Moeurs_et_Coutumes_Kabyles_1905.pdf
Tighermin_yemmeccen_Sari_Med.pdf
MOULIERAS_Auguste_Une_tribu_Zenete_anti-musulmane_au_Maroc_Les_Zkara.pdf
LA_LANGUE_BERBERE_EN_AL_ANDALUS_Md_Tilmatine.pdf
Inédite, une pièce de théâtre de Idir Amer :
Idir_Amer_Ay_Afrux_iferelles.pdf
Inédite, Dom Juan de Molière, en langue kabyle :
DOM_JUAN_LE FESTIN_DE_PIERRE_MOLIERE_SI YEHYA_TASEGLULT-S-UDΓAΓ.PDF
Dictionnaire_Francais_Berbere_Antoine_JORDAN.PDF
Les_Cabiles_et_Boudgie_F.PHARAON_Philippe_libraire_Alger_1835.PDF
Habib-Allah_Mansouri_Inventaire_des_neologismes_amazighs.pdf
Ddem_tabalizt-ik_a_Mu_Kateb_Yacine, version bilingue
Ad lemmdeɣ tamaziɣt n Hamek : http://www.ayamun.com/adlis-usegmek.pdf
Belkacem Bensedira_Cours de langue kabyle_Adolphe Jourdan_1887
JM_DALLET_LE_VERBE_KABYLE_FDB_1953.pdf
AMAWAL_TUSNAKT_H.SADI_1990.pdf
CHANTS_BERBERES_DE _KABYLIE_Jean_AMROUCHE_CHARLOT_Ed.1947.pdf
OUARGLA_M.JARDON_J.DELHEURE_Tome1_FDB_1971.pdf
OUARGLA_M.JARDON_J.DELHEURE_Tome2_FDB_1971.PDF
Plus de livres dans notre rubrique Téléchargement :
http://www.ayamun.com/telechargement.htm
Numéro 99 Janvier 2019
L’ étude :
sɣur Massa Drifa Hamzaoui
DBK
12 novembre
2018
Aḥris 1u
Deg uḥric-a
n tesleḍt, ad nẓer limarat n timawit deg tullisin yellan deg wammud
“Tuɣalin”, ad d-nwali amek i d-ttagmen yimyura imaziɣen seg tgemmi d
yidles imawi, gar-asen Ɛmer Mezdad.?
Ad d-nẓer,
diɣ, d acu-tent tewsatin yellan deg timawit i d-yettbanen deg yiḍrisen-is
imaynuten, deg-s ad nwali aseqdec-is i tewsatin-a.Tizrawin i yettwaxdmen ɣef
ufares aseklan n Ɛmer Mezdad, beggnent-d d akken d amaru yettuɣalen s
waṭas ɣer timawit akken ad yebnu iḍrisen-is. Gar-asen Amer
Ameziane, i d-yennan : “ Mezdad d ameskar yettwaɣran aṭas acku
tira-s, ɣas ulamma d tamaynut, tuɣ-d aẓar si teskla taqburt.
Yesseqdac xilla n leṣnaf n tsekla taqdimt ama d tamacahut, ama d lemtul
ama d ayen -nniḍen”. Ula deg wammud-a i nextar i tesleḍt, yesseqdec
tiwsatin n timawit: Timucuha d iwudam-nsent, inzan d tumgisin…
Ticraḍ
n timawit deg tullisin Tuɣalin s ubrid n umyeḍres Assaɣ
yezdin timlilit n sin yeḍrisen deg tullisin-a
Assaɣ
yezdin timlilit n sin n yiḍrisen, d annaw tesɛa tmiḍrant “amyeḍres&rdquo,;
daɣen ɣer daxel n wassaɣen yezdin timlilit n sin n yiḍrisen,
llan wannawen , s yis-sen ara nessiweḍ ad d-nekkes ticraḍ n timawit
yesseqdec Ɛmer Mezdad.
Aɣbalu
(référence)
Aɣbalu
dayen i d-yettawi umaru seg uḍris-nniḍen, dayen i d-yettbanen, maca
ur d-yeskan ara aḍris ansi i d-yettwakkes.Ihi, Ɛmer Mezdad yessexdam
iɣbula, dayen ara d-nwali deg yimedyaten-agi :
Iwudam n
tmucuha
Yuwi-d
iwudam yellan deg tmucuha yellan deg timawit am : waɣzen, tteryel, azemni,
tiwkilin, talafsa,…Ula d wid yellan deg tneqqist (fable) am wuccen.
Ma nektazal akken ilaq iwudam-a yesseqdac umsekar-a, ad d-nesmekti d acu i
tawuri-s deg tmucuha n zik, mi ara d-nader “tteryel” , “awaɣezniw” di
tmucuha n zik, d sin n yiwudam i itetten ayen ufan sdat-nsen. Ula s umdan
zemren ad glun yis-s. Yal tamacahut tamezduɣt n sin yiwudam-a deg umkan
yestewḥacen d win daɣen ibeɛden. Amdya : yura-d deg sb wis 17,
tullist tamenzut « Tuɣalin » : « Yemmekti-d timucuha n
wasmi yella d ameẓyan ,wissen axxam-a ma d awaɣezniw, neɣ d
tteryel i t-izdɣen. Ma d win yesseblaɛen arrac neɣ d tin i
ten-yeggaren di tkufit alamma jjin, ad d-awin taksumt, imir ad
tent-tečč d ilqaqen » Deg-s, ad negzu d akken amaru yesseqdec
iwudam-a n tmacahut taqbaylit d aɣbalu (référence ) dayen i d- ibanen deg
uswir n teḥkayt (histoire) n Ɛmer Mezdad mi i d-yudder sin n
yiwudam-a. Yebɣa ad d-yeglem ugar axxam- nni i yufan akken, imi yakan
yestewḥac. Tis snat, d ṭṭrad ur zran ara d acu ara afen ɣer
daxel n uxxam-nni. Ɣef waya, yuɣal ɣer sin n yiwudam-a. Rnu ɣer
wanect-a, ddhen-is win ara yeɣran tullist-a, ilaq fell-as ad yuɣal ɣer
tmucuha n teqbaylit akken ad yegzu ugar d acu d sin iwudam-a. Deg umdya-nniḍen
sb :73 “ Ad k-id-yekkes gar yiɣesmaren n yiwaɣezniwen ma zemmen
fell-ak”. Dagi ameskar yebɣa ad-yessebggen azalen n tddukkli, d anwa i d
ameddakkel n tidet . Dayen i d –yenna deg uswir n yinnaw, d tikta-s ɣef
yir atmaten, am wakkan llan imeddukkal ugaren atmaten deg tegmat yellan gar-asen.
Deg tullist tis snat « Inebgi n yiḍ-nni »,sb 41. Yuɣal deg
tullist-a ɣer yiwudem i yellan d asugen deg tmucuha n teqbaylit
“Tiwkilin”. “Times deg ukanun la tettiriq, la tettweccim iɣerban s tili-s,
tetturar yis-sen, amzun ambiwel yefka-asen tudert , neɣ maḍi ttwazdɣen
:tarbaɛt n tewkilin tul-ten la gezzrent deg-sen …”. Yekfa-asent tudert, yuɣal
ɣer tewkilin i yellan deg tmucuha i yettwassnen, sɛant tizemmar ad
xedment ayen asent-yehwan, dayen ur yezmir ad iwali umadan, neɣ ad
t-imassi s ufus-is, d asugen kan. Sb 77: “Mi kecmen deg uɛebbuḍ n
lbabur amzun kecmen deg uɛebbuḍ n tlafsa yesggurṭiyen arrac’’.
Ɛmer Mezdad, yesseqdec “talafsa” , yuɣal ɣer uwudam-a yellan deg
tmucuha d teqsiḍin n zik, d ayen yellan d asugen , yis-s i sexlaɛen
arrac , akken ad ugaden. Yuɣal ɣur-s akken ad yeglem ugar lbabur-nni,
ira ad d-yini amek i meqqer iwessef-it ɣer tlafsa i yettwassnen deg tmetti
taqbaylit tamensayt. Talafsa d tin yettidiren anda llan waman, s umata tettili
deg tliwa. Deg tmucuha, ilaq aṣad ad ineɣ talafsa akken ad idiren di
talwit ,yerna ad tilli lɣella, am wakken daɣen I as-qqaren “talafsa m
sebɛa iqerra”. Daɣen gar yiwudam n tmucuha yesseqdec d aɣbalu,
ad naf “Azemni” dayen i d-yebder deg sb 89. “Nenna-d amdan-a ur yelli d menwala
d Amusnaw neɣ d azemni. Yessen amek teddunt temsal …”.
Iwudam
igejedanen iɣef tebna tmetti taqbaylit tamensayt : amedya sb: 89
“Amusnaw”.
Amusnaw deg
tmetti taqbaylit tamensayt, d win yesɛan azal meqqren, imi d netta i
iferrun ccwal yettilin ama gar yiderman, tiqbilin neɣ gar leɛrac . D
ayen i d-yettilin s tmussni-nsen, neɣ ula s yisefra nsen, daɣen. Yuɣal
Ɛmer Mezdad, yesseqdec-it d aɣbalu, imi iwala newweḍ ɣer
tallit anda ulac Amusnaw. Zik, fell-asen i tbeddd tmetti. Izen-a, dagi,
yenna-t-id umaru deg uswir n yinnaw. Yuɣal ɣer uwudam “Azemni” imi
deg tmucuha n teqbaylit, azemni d win yessnen, yesɛa tirmit d tmussni, d
amdan i icurffen deg yal tamsalt. Deg tmucuha, d Azemni ara as-d-yeffken lxiḍ
n tifrat i wasaḍ (héro) yettnadin ɣef wayen yebɣa. Tuget n
tmucuha , d azemni i as-d-yettakken tifrat akken ad temmed twuri-s.
Iɣersiwen
n tneqqisin
Gar ticraḍ
n timawit i d-yeddem daɣen umaru-a, d iɣersiwen n tneqqisin yellan
deg tmetti taqbaylit tamensayit. Dayen ara d-nwali deg umdya-a. Sb 107: “Twalaḍ
ay uccen, tuɣal tgersa s aḍref, kečč tuɣaleḍ-d ɣer
ubrid”.Yessexdem aɣersiw , “Uccen”d aɣbalu i yellan deg tneqqisin n
zik, mi ara d-addren kan awal uccen, yal yiwen yettruḥu srid ɣer tḥila
d teḥerci.Yesseqdec-it d aɣbalu akken ad d-ibeggen tiḥerci n
uwudam. Dɣa icubat ɣer ɣur-s.Yudder-t-id daɣen deg Sb:63
deg tullist “Am iẓiwec deg waddad”. “akka i d Lmulud Awaḍi ,anida i
tt-iger tuɣ ,anda isewweq ad yessis “I teddu yid-s lmelk”asmi id-illul
tesečča-s yemma-s taqejjirt n wuccen ,lḥasun akka i yeqqar”…
yettkemmil
Massa Drifa Hamzaoui
Aḥric wis 2
Aḥric wis 3
Nnan-d
yimnadiyen d akken yesseqdac Ɛmer Mezdad s waṭas tiwsatin yellan di
timawit, deg tira- s.
Aḥric
wis 3
Nufa-d aya
deg wammud Tuɣalin, maca yal tikkelt amek ara yesseqdec tawsit–nni :
tikkelt, ad as-ibeddel ; tikkelt-nniḍen, ad tt- yeǧǧ akken
tella. Yemmeslay-d, dɣa, Salhi M-Akli ɣef tmiḍrant n unaqel
‘‘La délocalisation’’.
Aseqdec n
yinzan deg tullisin « Tuɣalin » :
Gar
tewsatin timensayin i d –ibanen deg wammud « Tuɣalin », ad naf
inzan. Uqbel ad nẓer amek i d-yugem Mezdad, i d-yesnulfa d wamek
yesseqdec inzan deg wammud-a, ad nawi awal s tewzel ɣef tewsit-a. Inzan ,
d tawsit yettwasen mliḥ deg timawit. D tawsit i yettilin s timawit, dayen
yettilin ɣer yimdanen yeddan di leɛmer. Sseqdacen Leqbayel inzan
mačči kan i ucebbeḥ n yinan, maca ssexdamen-t i wayen-nniḍen,
imi s yinzi tzemreḍ ad tefruḍ ccwal, ad tesserseḍ tilla
.
Teddun-d yinzan deg yinaw d umeslay n yal ass. Sseqdacen-ten yimedyazen s waṭas
deg yisefra-nsen. Gar yimedyazen n tura, ad naf Lunis Ayt Mengellat. Iban-d d
akken iwata usemres-is i tewsit-a tamensayt deg yisfra-s akked ccna-s.Ula d
imyura iqbayliyen yettarun deg tewsatin tiseklanin timaynutin am wungal d
tullist , sseqdacen s waṭas deg tira-nsen inzan. Dɣa, Ɛmer
Mezdad gar yimyura i yesseqdacen s tuget inzan deg tira-s, dayen ara d-nẓer
deg wammud-a “ Tuɣalin”.
Aɛiwed
s talɣa n tezwert
Dagi
yesseqdec inzan , yezwer-d s kra n talɣiwin n tezwert. Imedyaten: -Akken,
yenna winna n zzman: yuqa uɣrum aẓidan , alamma megreɣ tiɣfert.(sb
73). -yak imezwura qqaren: ssber d aḥbib n Rebbi.(sb 73). Maca yella
wanda yerra talɣa-a ɣer taggara deg sb:57 “Eneɣ -it, ad trebḥeḍ”
akken qqaren. Am wakken daɣen yesseqdac inzan yellan deg timawit, ur
asen-ibeddel ara ama deg ugbur- nsen neɣ deg umawal- nsen. Yewwi-ten-id
akken llan di timawit. Imedyaten: -Sb: 19 “Ula d uzzal ad yeḥfu “. -Sb:
43 “Ayen txedmeḍ ad tafeḍ , ayen tzerɛeḍ ad tmegreḍ”.
Mi i d-yewwi Ɛmer Mezdad inzan s talɣiwin n tezwert, yessebgan-d d
akken yeṭṭef deg timawit d tensayit. Aseqdec n yinzan s talɣiwin
n tezwert sɛan azal , yis-sent i d-yefka tifukal-is, dayen i d-yessebganen
yis-sen taqbaylit . Si tama-nniḍen, ma nuɣal ɣer unaqel iɣef
i d-yewwi ameslay Salhi M-Akli, ad naf dagi Ɛmer Mezdad, yesseqdac anaqel
udlif (délocalisation graphique). Meḥsub yexdem akarif (fixation) s tira,
mebɛed mi llan deg timawit. Dayen i d-yessebganen assaɣ yellan gar
timawit d tirawit.
Aɛiwed
n usseɣwel n yinzan deg tullisin “ Tuɣalin”
Deg-s , ad
nẓer amek yesseqdec umaru-a inzan i d-yewwi seg timawit. Inzan i d-yugem
seg timawit, yexdem–asen asseɣwel (transformation ). Yella daɣen anda
i d-yettili kan ubeddel s tama n umawal d tseddast. Ad d-nẓer imedyaten i
d-nekkes deg wammud-a. -Sb: 10. “Anida yezdem i d-tesqucḍed”. Deg timawit
yella “Anda i d-zedmeɣ i d-tesqucḍeɣ”
Mi i as-ibeddel Ɛmer Mezdad i wanzi-a, tebeddel ula d tawuri-s. Dagi yebɣa
ad d-yessebggen belli akken yebɣu yilli yesɛa tirmit, yugar-it Dda
Rezqi, yefka-as ugar n wazal i uwudam “Dda Rezqi”. -Sb: 26. “Yecfa-d i lebḥar
asmi yerɣa”. Yella deg timawit “Yecfa-d i lebḥar, asmi yexdem d
ibawen”. Deg sin yinzan–a, anamek ur ibeddel ara, yiwen n unamek i sɛan
ama deg timawit, ama deg tirawit. Maca yella-d kan ubeddel deg uḥric wis
sin n yinzi yesseqdec umeskar, dayen yerra d acali n tutlayt n teqbaylit.
Tawuri-s deg uḍris n umaru, yebɣa ad yeglem axxam-nni,ugar. Ad
t-id-yessebggen d aqdim mliḥ. -Sb : 34. “Tifidi i asen-ikecmen iɣes,
dayen ur tetteffeɣ”. Deg timawit yella “Tewweḍ tfidi s iɣes”.
Sb :43. “Yal wa ayen iga, ad yemlil yides, ama d ayen yelhan , ama dayen n
diri”. Deg timawit yella “Yal yiwen ad yemlil d lfeɛl-is ”. Sb :50 “Kra
din yettfukku : aɛebbuḍ ulac acu ara t-yeččaren ; d
anekkar ; ur iceffu ara ; d tasreft iwumi ur d-iban ulqaɛ. Kra i
as-tesmareḍ, ur t-yettacar, anagal akal”. Dagi, yewwi-d u yesseqdec ugar
n yiwen n wanzi. Deg uḥric amenzu “Kra din yettfukku&rdquo,; deg
timawit yella “Kra yellan ad yekfu ala Rebbi ara ara d-yeqqimen”. Netta yewwi-d
kan aferdis amenzu deg-s akked yinzi-nniḍen yellan deg timawit “Aɛebbuḍ
ala akal ara t-yeččaren”. Dagi, ameskar yexdem asseɣwel
(transformation ) i yinzan i d –yewwi seg timawit (deg yimedyaten 34 ,43 d 50),
tawuri-s d aglam , yerra ad yessiweḍ ugar tamuɣli-s.
Asnulfu n
yinzan deg wammud « Tuɣalin »
Deg
wammud-a, nufa amyaru yessnulfa-d, diɣ, inzan. Deg yimedyaten–a, nezmer ad
nẓer tamuɣli n inagmayen ɣef usnulfu deg tsekla yettwarun.
Tewwi-d awal Ursula Baumgardt deg umagrad 1 « Variabilité, transmission,
création » id-yeddan deg udlis « littératures orales africaines,
perspectives théoriques et méthodologique » nettat d J-Derive ɣef
wamek i ttwalin tamiḍrant n « usnulfu » aseklan. Llan
yinagmayen i yerran asnulfu d igi (acte) n yiman, d netta kan i d bab-is imi
dagi imnadiyen, rran kan azal i umaru. Syin akkin, yedda unadi aseklan,
nulfant-d teẓriwin i yerran azal i wayen yellan deg udlis am « umyeḍres »i
yettwalin ulac aḍris i d-yennulfan i yiman-is , yesɛa assaɣ ɣer
wiyaḍ. Ɣef wanect-a, tella-d tmiḍrant
« innovation », meḥsub yesnulfa-d, maca ayen i d-yewwi, yakan,
dayen yekseb deg tmetti-s : ama d idlis neɣ d tutlayt . Ma nuɣal ɣer
wayen yexdem Ɛmer Mezdad deg yimedyaten-a i d-nefka, nezmer ad ten-neḥseb
d asnulfu, maca n wayen yellan yakan, imi netta yettawi-d seg timawit, ayen
yellan ɣer wat zik . Ma nuɣal ɣer tmuɣli n unagmay Salhi
M-Akli deg tmiḍrant « unaqel n tiɣunba », mi ara d-yawi
umaru iḍrisen seg timawit ɣer tirawit, yesseɣwal-iten, armi
yezmer ad yennal taɣessa d twuri n uḍris- nni i d- yewwi akken. Ihi,
Ɛmer Mezdad, yesseɣwel inzan, llan wid iwumi ibeddel taɣessa,
Amd sb : 50.amek yella deg timawit, amek i t-yerra deg tirawit. Deg wammud-a,
yessnulfa-d umyru inzan, dayen ara d-nẓer deg yimedyaten-a:Sb : 25. “Tuffɣa
yessuffuɣ, inig yessawaḍ’’. Sb :31. “ Ul ma yeqqur, iẓri
yennejla fell-as imeṭṭi”. Sb :35. “-Afus ma yegzem-as uḍad, d
awezɣi ad yuɣal am zik”. -“Tiṭ yemmaren, dayen ur tettwali”.
Drifa Hamzaoui
Numéro 99 Janvier 2019
Kkes lgirru-nni seg imi!
sɣur
Ziri At Mεemmer
Kkes igirru-nni seg imi!
Ugadeγ ad kem-yessexser.
Abbu ad am-yessebrek timmi.
Kemmel, kemmel kan, d aqesser!
Ini-d, iḥeqqa acimi,
acimi teččureḍ d sser?
Ah, ula d kemmi, kemmi;
si lḥebs-im ur d-nessenser!
Ad tesweḍ yid-i yiwen
uzeggaγ?
Awi-d afus-im γer dagi!
Ay acḥal i d aleggaγ!
A yemma d acu d wagi!?
D tilawt qqareγ-as, urgaγ;
i telhiḍ ay ass-agi!
A d-teldi kan imi-s heggaγ,
Igirru-nni deg ufus-is yettergigi...
Ma ḥkiγ-am-d kra ur d
iyi-d-tselleḍ.
Leεyaḍ,
yal wa ansi i d-yunṭaḥ.
A tucbiḥt, γur-m ad iyi-tγileḍ
xḍiγ i tẓuri d unecreḥ!
Ad iniγ, d wa i d aẓawan tḥemmleḍ,
ma yehwa-yam, kker ad necḍeḥ!
Ayen ideg xuṣṣeγ ad iyi-t-temleḍ.
Ma nniγ-am, tceṭṭḥeḍ, d ṣṣeḥ!
Lleγwi γef yiman-im,
lleγwi;
ad am-ṣṣerwuγ abran!
Rock-agi iqerra ad ten-yawi
sanida jjuğğgen yegran.
Anef-aγ ad tt-nezwi ad tt-nerwi,
anef ad nejdeb s imezran!
Neṭqeγ-d s tin n wehwawi:
I γ-ixuṣṣen siwa itran!
Tesbecbec-iyi-d s ameẓẓuγ
s ccna:
Teẓriḍ di berra d asemmiḍ!
Lemmer d timenna kan i d-tenna,
lemmer γur-s ur d iyi-tezmiḍ.
Lqedd-iw yeqqel amzun yekna,
s wamek yuγal yettmimiḍ.
I tezlit ur tekfi tsetna, (Refrain)
s usuden ssawḍeγ-tt γer lḥiḍ.
Wid yellan din akk cennun,
ceṭṭḥen; heddren neγ sellen.
S yilsawen nezzi i lkanun,
nsell i tmucuha s wallen.
Γas akud d win iteddun,
ireqqasen-is ttazzalen.
Ur yelli kra n lqanun
d-yeqqaren tura dayen ...atg.
Ziri At Mεemmer
ACCUEIL INDEX GENERAL NUMEROS PARUS
LIBRAIRIE TELECHARGEMENT SITES FAVORIS
Adresse de messagerie électronique : ayamun@Hotmail.com
Adresse Web : http://www.ayamun.com/
tanemmirt, i kra iẓuren « ayamun, cyber-tasγunt n tsekla tamaziɣt » akked d wid i d-yefkan afus.
@Copyright ayamun 2000
Dernière révision : 31/01/2019jeudi 31 janvier 2019