Ayamun cyber-tasàunt n tsekla n Tmaziàt

 

ayamun

cyber-revue de littérature berbère

 Numéro 16      Novembre  2003    

35  pages

 

Retour à Bienvenue

 

 

 

 

Sommaire

 

Retour au titre

Sommaire:           

1°) Le texte en prose: D tagerfa i ɣ-ţ-igan,   sɛur Ɛ.Mezdad

2°) La conférence: AMEZGUN, sɣur Mohand At-Ighil

3°) Le poème:   Imaziɣen, sɣur  Ferhat Mhenni

4°) Adresse de messagerie électronique

 

 

 

 

Retour en haut

Numéro 16    Novembre 2003        

                                                                             

 LE TEXTE EN PROSE :       

 

 

D TAGERFA I Ɣ-Ţ-IGAN 

      (ukkis seg wedlis   Tuɣalin d tulluzin nniḍen, ayamun2003)

 

_ Ihi, uggaɣ ur teẓriḍ ara acimi, seg wasmi tebda ddunit, Nutni zwaren-aɣ ɣer tmussni, zgan asurif ɣer zdat, nekkni asurif ɣer deffir ?

 Nek nniɣ-as :

_ Ur ak-ţzuxxuɣ ara aql-i bateɣ, a Dda-Muḥ, wissen, ma d ssebba tella tella.

_ Amek, ur teẓriḍ ara daɣen acimi berriket tgerfa ?

Dɣa, yebda la yi-d-yesseftuy acimi akka i ɣ-yuɣal ddkir s aɛrur, xerben-aɣ lexyuḍ, neggumma ad nezdi aqerru, yezga fell-aɣ uzaylal, armi i ɣ-zwaren ɣer tal tama n tmussni. Kra yeḍran yid-neɣ armi tella ssebba : yak d tagerfa i ɣ-ţ-igan !

Tuɣal dayen d tannumi, kra n tikkelt  ara d-nemlil, ad d-yaf ɣef wacu ara d-igerrez inan. Mi ara yeɣli deg umeslay, ulac win ara t-id-yeṭtfen, win yellan zdat-s i yas-d-yeggran d asefled. Yebda yeţţawi-d awal winna ifazen ɣur-s, ɣef teqsiṭ n tgerfa akked leQbayel d iRumyen.

Tamacahuţ-a, kemseɣ-ţ awal awal, yak ahat nnig 100 iberdan nek selleɣ-as, acu, iwakken ur as-tedduɣ ara di nnmara, ilaq ad rreɣ iman-iw amzun ass-a kan ara ţ-id-yawi : yak tura Dda-Muḥ, texreb ṭtbiɛa-as acemma kan akka ad yennuɣni. Ussan i s-d-yeggran, lxiq yegget fell-as, degmi limer ad yaf ur yuɣal yiles ger tuɣmas. Ihi, ata-n neţţa yeţmeslay nek smuzguteɣ, ccwi kan yehwa-yi-d wesmuzget ɣur-s, i-mi tarewla ulac.

Dda-Muḥ, inan i d-yeţţawi, ad as-tiniḍ d axiḍi i ten-yeţxiḍi. Tal tikkelt irennu-yasen kra neɣ itekkes deg-sen : awal, tawinest, imesli neɣ araqi (*), ha ad ɣlin ha ad rnun. Daɣ taqsiṭ-a, mačči akken i ţ-id-yeţţawi ass-a ara ţ-id-yawi ass nniḍen. Tideţ yellan, ameslay n Dda-Muḥ lhejna yid-s tezga.

Abrid-a, tilkin i d-tezreɛ fell-aɣ tgerfa, ur d tid n menwala : tiqejjirin-nsent ţţarwent-d aman sebken neṭden ugaren addad unebdu. Am wakken aglim nnulent, dayen ur as-ṭtixirent, deg-s ẓzunt. Yerna, llazuq-a i d-ţţarwent, s usuget mačči d kra, mi d-yeɣli kan, s taɣert ; ineṭteḍ ɣas inuda wemdan ad t-iwali ur yeţţaf amek, i-mi deg tiɣmi amzun d aman n tala. Yerna llazuq-nni, aglim yennul din ara ireṣsi, yeṭtafar aẓar idammen, wa yeţţaǧǧa-t-id i wa, teţţaf-it-id dderya. Aqcic ara d-ilalen yeţţawi-t-id yid-s akken i d-yeţţawi tiɣmi n wallen neɣ teɣzi n wanzaren-is. D ayen ur ntekkes, d ayen ur neţbeddil ma ulac aweddeb, ad iɣellel  akken ara tɣellel tudert, tasuta yezrin tayeḍ ad t-id-taf.

_ Ihi, a mmi, tamsalt-a gar-aɣ yid-sen, mačči n wass-a kan, bu sin-iḍarren meskin ur as-d-yeţţaf ixef-is : ur as-tezmireḍ ad ţ-tekkseḍ keč, ur as-zmireɣ nekkini, ur as-yezmir wayeḍ. Seg wasmi tebda ddunit, nutni zdat nekkni deffir. Win i k-yeǧǧan yeǧǧa-k, ulac xali-k di tessirt ! Azzel neɣ qim, d aḥerḥer ara d-tagmeḍ i iman-ik, Daɛwessu tenteḍ di twenza, ẓzayet mačči d kra, nekkni deg-s la neţbibbi, limer nezmir meqqar ! Baba-k yeǧǧa-yak-ţ-id, keč daɣen ad d-teǧǧeḍ tasennant i warraw-ik.

_ Yak, a Dda-Muḥ, ɣileɣ tennumeḍ teqqareḍ : ulac aṭtan ur yurǧi usafar-is, ulac taluft ur nferru. Ula d taluft-a, yiwen wass daɣen ad as-d-naf ixef-is. Akken i d-teɣli lada ara yili ddwa-s. Yelha usirem, dir win yeţţaysen !

_ Win ibubben daɛwessu ur teţţekkes ara alamma tekkes ssebba s-wayes i d-teɣli ɣef bab-is, yerna ma d daɛwessu n menwala ; ma d daɛwessu yeddan deg idammen akka am ta, fiḥel ma nniɣ-ak.

 _ Ɣef wakka ţwaliɣ, iwakken ad tekkes fell-aɣ, ilaq imdanen ad cemṛen i iɣallen-nsen, win ixeddmen drus ad yexdem aṭas, win yeţserriḥen i ufus-is ilaq ad t-yeṭtef cwiṭ, ad afen lufa, ad yekkes laẓ, ad tekkes fell-aɣ lihana.

_ Aha ihi ! Ayen yakk i k-in-mmeslayeɣ, uggaɣ i waḍu, a yiwen umeɣbun ! Neɣ amar ur iyi-d-tefkiḍ ara maḍi tameẓzuɣt, awal-iw ur teddimeḍ deg-s tigert. Ha tɛezgeḍ, ha tɛemdeḍ. Neɣ ahat maḍi tebbuhleḍ ! Nniɣ-ak, win yennulen daɛwessu ur as-tberru ara skud ssebba-nni s-wayes i d-teɣli neţţat treṣsa deg iẓuran. Tagi ma d daɛwessu n menwala ! Ma d tin yellan am tagi-nneɣ, tedda deg idammen, ula i d-nini ! Acu ara k-in-rnuɣ nniḍen !

Nniqal ad as-ssusmeɣ, ad rreɣ iman-iw llzeɣ, maca amzun inǧeɛ-iyi-d kra. Tewnef(*) tamcumt tebɣa ad tsell i wayen ara d-yesnulfu daɣen abrid-a. Ilaq ad nejbed ameslay alamma idegger tilisa, ulac aɣilif ma yennuɣna kra ass-a, nniɣ-as :

_ Wellah ar s nniyya-w, a Dda-Muḥ, d aya kan i yi-temla tmussni-w. Iwakken ad yekkes fell-aɣ ddel-a deg nezzer, ilaq ad d-nessuffeɣ iɣallen-nneɣ, ad yeṛwu tidi weglim amcum, ad nesfulleḥ akken ilaq, akken sfulluḥen yemdanen-a tḥemmel tgerfa. Ma dduklen ifadden tinimar, yiwen wass annect tebɣu tekk-it ad d-tḍil fell-aɣ tawant, laẓ d lihana anagar ass-nni !

Imeslayen-iw ẓriɣ anida ara awḍen, ad t-wten di rrqiq amzun d anzel ɣef wayug. Imir taɣect-is yellan ters, tebda teţţali d asawen :

_ Uggaɣ tebɣiḍ ad tawiḍ ddnub-iw, amɣar aciban teǧǧiḍ-t yebbeḥbeḥ meskin di rrayaɛ ! Ayen yakk i k-in-qqareɣ ata-n ur ak-yeččur ara ul. Yerna nniqal zik..... Aql-ak ula d keč tuɣ-ik tkekkuct i d-yeɣlin fell-aɣ seg ugemmaḍ-in !

_ Jmaɛ-liman, a Dda-Muḥ, ar d ayen i yellan deg wul ara k-in-qqareɣ. A ur awḍeɣ, ma d nek ara yettahin fell-ak. Takewt nekkaw, ilaq ad nesfezwi ad nḍegger akkin azaylal, mi ncemmeṛ i iɣallen ad aɣ-d-yuɣal wul ɣef uxeddim, am nekkni am yemdan-a tḥemmel tgerfa !

_ Ihi, ad ak-in-rnuɣ awal neɣ sin, yerna i-mi i k-ḥemmleɣ, xdem neɣ qim, sfulleḥ neɣ qim, smir tidi-k akken i k-yehwa, err aglim-ik ad yuɣal d ayeddid, ur teţţekkes ara daɛwessu alamma tekkes ssebba yentellen, tinna i ţ-id-yesseɣlin fell-aɣ. D wa i d ixef-is, ulac abrid nniḍen.

 _ I keč, a Dda-Muḥ, ssebba yentellen amek i ţ-twalaḍ, meqqar ma tezmer ad tekkes neɣ nndeh.

_ Twalaḍ, ay uccen, tuɣal tgersa s aḍref, keč tuɣaleḍ-d ɣer webrid ! Ziɣ ma mmeslayeɣ-k tuklaleḍ, werɛad i k-yeffiɣ wul ɣef tmussni, ad d-iniɣ ahat yelha ma mliɣ-ak kra. Yerna ayen ara k-iniɣ, ad t-tafeḍ yeččur d leɛqel d lmeɛqul. Ad ak-mleɣ ssebba yentellen ! Acu,  ad iyi-teggaleḍ !

Nekk, tewnef tuza-yi, degmi ur ṭtifeɣ yugar iles-iw :

_ Acu i k-yuɣen ass-a, a Dda-Muḥ, si melmi akka yella limin gar-aneɣ ?

_ Nniɣ-ak ad cerḍeɣ fell-ak taɣawsa : ad iyi-teggaleḍ, ma tesserseḍ ayen ara k-in-iniɣ deg uǧirnan, ɣur-k anida i d-iteddu yisem-iw. 

_ Acuɣer akka, a Dda-Muḥ ? Aɛni d lɛib ma yedda-d yisem-ik deg uǧirnan ? Ziɣ d tideţ kunwi s yemɣaren, kra yellan d amaynut, ɣur-wen d lɛib ! Ur yeţţunefk ara !

_ Mačči d lɛib, maca At-Lbaḍna, Lqum-n-tteǧǧal, wid yakk izedɣen igenni d ddew-tmurt, ugin win yemmalen lbaḍna i uwerdan.

 _ Amek ? Nek tsemmaḍ-i d awerdan, yak icerk-aɣ wakal, cerken-aɣ idammen. Aɛni teţţuḍ keč d jeddi temyekkem-d, temqarabem akken ilaq ! Cfiɣ-d am wass-a asmi i yi-d-teţţawiḍ ɛirquc. Wah, a Dda-Muḥ da tḥuzaḍ-iyi-d !

_ Ḥaca ḥaca, a yir-qerru, mačči d keč i yeţţusemman d awerdan, ɣur-i iwerdanen d widak nniḍen, widak-nni yakk yeqqaren iǧirnanen ; yal wa acu d lǧens-is, wa d aRumi, wa d anGlizi, wa d aṬerki, ahat ma yebɣa Ṛebbi ula d iCinwaten llan gar-asen. Acimi akka ara sen-mleɣ lbaḍna yerna ad yeddu yisem-iw ! Awal ad ak-t-in-alseɣ : la k-qqareɣ, Ssadaţ-imeɛzuzen imezga yid-neɣ, At-Igenni d tmurt, ur ḥemmlen ara win yeţcemmiṛen i Lbaḍna. Keč ma yehwa-yak ad terzeḍ taɛekkazt-nsen, erẓ-iţ, ma d nek fiḥel ma tegliḍ yiss-i ! Ihi, isem-iw, ilaq ad iyi-teggaleḍ ma yeffeɣ-d, ama deg uǧirnan ama deg tiliẓri, ama deg wanida nniḍen. Neɣ ma tugiḍ ad iyi-teggaleḍ, nek meqqar ad ssusmeɣ ; acu ar i-yawin anida ur ilaq nek ur i-terra tmara ? Acimi akka ara d-agmeɣ lhem i iman-iw, nek iles-iw zemreɣ-as. Tura ad geɣ aleggam i yimi-iw ! Aḥeq iɣsan n at laxert, dɣa ma rniɣ-ak-d awal.

_ Aḥeq Ssadaţ-Imeɛzuzen, At-Igenni d Tmurt, ma yedda-d yisem-ik anida ur ak-nehwi. Ayen, a Dda-Muḥ, aɛni tfukk ddunit, ma ur iyi-tumineḍ ara, teţţalaseḍ fiḥel dɣa ma terniḍ-d awal, Lbaḍna tefreḍ, ma yehwa-yak, err-iţ di tkufit !

_ Tura mi teggulleḍ, aẓ-d ɣur-i, efk-iyi-d tameẓzuɣt kra yellan ad as-tesleḍ.

Aqadum-is, imir kan, yebda arunkkes, tennejla deg-s teḍsa neɣ xerṣum azmumeg. Tawenza tuɣal d aferrug uḥelyiw. Aglim yekmec, yeqqur, ulac ambiwel, agerbuz-is, deg taɣert yugar afurk di ṣsmayem. Tamuɣli i d-yeţţarew ass-a, werǧin walaɣ-ţ ɣef wudem-is ; aţţa-n treṣsa akkin akkin, tunag deffir tuyat-iw la teţnejbad ɣer ugemmaḍ, tessaram ɣur-s, tebɣa ad t-taweḍ !

 Dda-Muḥ iqdef-iyi, s tideţ-is i yeţmeslay, s nniyya-s mačči d aqesser, mačči d urar ayen i-wumi i d-yestufa. Tewnef tuza-iyi, tenneɣl-d fell-i allarmi celɛeɣ dayen s waṭas !         

Kniɣ ɣur-s, acu ara d-yessuffeɣ daɣen ass-a. Yak ula d nek qqureɣ, uɣaleɣ d ablaḍ, ṭtfeɣ aɣesmar-iw, idmaren-iw, ulac asnuffes, aql-aɣ taqerrut ɣer tqerrut amzun ad nembaraz, amzun ma tella kra n tekti meqqar fiḥel ma tenser. D ṭtmaɛ yewwi-iyi, ahat yiwen wass, ma nezmer ɣas ur-as-yehwi, meqqar ad teddu di lkaɣeḍ !

Ɣas ẓriɣ ayen ara d-yini Dda-Muḥ, mačči d ayen ara yeldin tiwwura igenwan, neɣ tid yeţţawin ɣer tmura anida tudert mačči d awal kan, nek kniɣ ɣur-s !

D awezɣi, ur aɣ-yemmal abrid yeţţawin ɣer tmura anida lihana d wesni yezgan fell-aɣ, dinna yiwen ur ten-yessin. Abrid n targit, win yessuffuɣen ɣer wanida ur tezdiɣ lihana neɣ ilefḍan. Ur aɣ-d-yeţţak tasaruţ yis-s ara nger iḍarren-nneɣ di tneflit : tamurt-nneɣ ad tekcem annar n tidak yeṛwan, anida zgan inezdaɣ ḍsan, anida mi d-ilul wemdan tawenza-s tura fell-as tlelli. Ad d-naf iman-nneɣ nezger agemmaḍ i timmaḍ d timmaḍ iseggasen.

Aha°, Dda-Muḥ ur yezmir ad aɣ-d-imekken tasaruţ s-wayes ara d-neffeɣ deg yir tirga deg nezzer, anu n tillas am yiḍ am wass !

Lḥasun, ur iberren taxatemt n Sidna-Sliman, iwakken widak izedɣen tamurt-a ad uɣalen imir-kan d imdanen n menwala, widak ur nezgi deg uḥeggef, ur neffiẓ urfan, ur nessegḍay imeṭtawen ! Taḍsa ad tuɣal d tannumi win yebɣan ad yezmumeg. Tidi ad d-teglu s wesggunfu yak yeffeɣ leɛtab ɣer tafat ! Ulac tirga mxalfa, tilelli mačči d asafar ṛwan kan kra n yilfan !

Dda-Muḥ ur yezmir ad aɣ-yerr daɣen ad neqqar « akken llan medden ad nili ! «, ad ssaramen widak yeǧǧa usirem, widak yuǧwen layas, widak i ţ-yeččan deg wallaɣ neɣ deg ugerbuz.

Maca akken tebɣu tili tmussni-ines, ahat tezmer ad aɣ-tesfeḍ cwiṭ i wallen yesmunddel uɣemɣum i d-iɣellin. Ihi kniɣ ɣur-s, fkiɣ-as tameẓzuɣt, qqureɣ, ibedd wezwu deg turin, imejjan ldin, d imawen ikufan i semdiɣ i lba¥Dna.

_ Ad tfakk daɛwessu, asmi ara s-irad Ṛebbi-ameɛzuz, ad as-yeg tilisa wucbiḥ Ugellid-Ameqqran. Melmi ara s-irad ? Aql-ak tḥareḍ, a win yezgan d aqlileḥ ! Ad as-irad, asmi ara rren aḍar, ad ten-id-tuɣal nniyya n wat zik, ad ggten medden wid yellan d igellilen, ass-nni ad yaweḍ lḥedd-is, ad kfunt fell-aɣ tlufa. Ageffur ad yekkat seţţa wussan seţţa wuḍan, aman ad d-ɣlin seg igenni yerna ad d-alin seg uzegza. Kra yellan yumes ad yirid, kra yellan yerka, ad yuɣal zeddig. Iɣezran, isaffen akken ma llan ad d-ḥemlen, aṭas ara iɣummen seg tɣezza d idurar ; tugeţ n tzemrin, tugeţ n tselnin ad zzrent, isekla yakk ad d-qellɛen seg iẓuran ! Lmal agugam, wid yeţferfiren, wid yeţmuruden, wid yessurufen, akken ma llan ad menɛen ! Ma d imdanen arraw n wergaz d tmeṭtut, amur ameqqran ad ddun yakk deg waman : anagar urẓinen akked igellilen ara iselken ; seg lehhu lhan d nniyya-nsen ur tezzren ara : mi ṭtfen deg leɛnaya-nsen, ad ten-id-ssusfen waman !

Mi yurad kra yellan, imir ad d-ters yiwet n talwit dayen kan, tamurt d wayen i ţ-yeččuren dɣa amzun ass-nni i d-lulen. Ass-nni, Ṛebbi-ameɛzuz ad yefreḥ ad t-id-tuɣal tasa fell-aɣ, ad isuḍ ɣef waman ad uɣalen ɣer wesgen-nsen. Ad yini : « Dayen ad tfakk ccedda ɣef wid i ţ-yeṛwan, aten-ad uɣalen-d ɣer webrid-nni ffɣen wi-cfan aya, ad d-sseɣliɣ fell-asen talwit i-mi rran aḍar, amzun ass-a ulsen-d alali.

Ad d-iɣer i tgerfa ad as-yini : « Axx, a tagerfa, tikkelt nniḍen ad am-fkeɣ lamana : tayemmust-a, d tin n yedrimen d tmussni, ta nniḍen, d tin n telkin d ilefḍan. Tin n telkin d ilefḍan, awi-yasen-ţ i Nutni smir-iţ fell-asen, tin n yedrimen d tmussni smir-iţ ɣef leQbayel !

Abrid-a, tagerfa ad as-taɣ awal i Ṛebbi-ameɛzuz, ad ţ-yawi ṭtmaɛ ad ţ-id-tuɣal temlel ! Mi tessaweḍ lamana ɣer wanida tlaq, imir-nni ad yuɣal yifer-is akken yella zik deg temlel yugar adfel, yal incew deg-s ameččim.

Dɣa leQbayel akken ma llan, anida bɣun ilin, ama d wid yellan da ama d wid yennejlan, ama d wid izuɣar ama d wid idurar, ama d win teẓgi ama d wid n tniri, ad fakkent fell-asen telkin, tidderɣelt d lihana deg wallaɣ neɣ deg ugerbuz : ad fakken fell-asen laẓ d ilefḍan itezzin i yiri d timmaḍ iseggasen aya. Ad neṛwu. Ad nissin tilelli. Ad nemlil lehna. Ad nili akken nebɣa !

Imir-nni, tagerfa ad tuɣal d tamellalt am uyefki, ad taɣ amekkan gar-aneɣ, ulac win ara ţ-yatraren ! Ddunit ad teddu akken ilaq, yal wa deg tesga-s, ulac win ara yilin nnig wayeḍ ama deg icettiḍen ama deg wučči, neɣ deg wafud, ad nili yakk nemsawa, wa ur iḥeqqer wa, wa ur yeţţasem deg wayeḍ. Amgirred mi ara d-yeɣli gar-aneɣ, s tizeṭ kan ara t-nferru, ad yuɣal am tissent ara nezzuzer i seksu !

Ass-nni dɣa, mi tessaweḍ tgerfa lamana anida tlaq, dayen ad tfakk fell-aɣ daɛwessu ! Daɛwessu ad tuɣal d yir aktay ara d-nesmektay, ur tessebleɛ tatut, ara yentun deg unecfu ; yak agdud ur nceffu yeţţales i tlufa, iɣelli anida ur ilaq, annect yebɣu yekk-it daɛwessu ad d-tesniger ɣur-s ! Ad aɣ-yemneɛ Ṛebbi di meţţu !

Kra akka i d-yemmeslay Dda-Muḥ, udem-is ur t-teǧǧa taɣert, ad as-tiniḍ mačči d ayla-ines, yeţţazgag irennu, lecfaṛ d icenfiren la ţţuraren urar usirem : yumen s wacu akka yakk i d-yeqqar, yiwen wass ad yeḍru, ass-nni ad d-yakk nesbur talaba-s. Kra akka i d-yemmeslay, neţţa yeggar-d iman-is : yeqqar nekkni, ur as-iga ara ccek ad as-yeḥḍer i wass-nni.

Giɣ aleggam i wezmumeg, nniɣ-as :

_ Ihi, nekkni s wi, wissen amek ara teḍru yid-neɣ, ma ad as-neḥḍer neɣ nndeh, lǧennet ad nteddu fell-as, nekkni nedder !

_ Ur ţţaggad, ay aggaw, keč d nek, tasga-nneɣ gar-asen, at nniyya d igellilen ! Nek akka teţwaliḍ, aman-iw la ḥemmun, werǧin ssineɣ lemḍerra, abrid-iw iban. Ma d keč, cfiɣ-ak-d kan akka terriḍ ddehn-ik ɣer tmussni, zik-zik tekcem-ak deg wul, mačči am keč am irennaken-agi i ɣ-yesluɣen tamduct. Ma ur teffiɣeḍ ara i weḍref, ad as-tḥedreḍ i wass-nni. Nca-llah, ad nili seg iḥeggiwen, widak ara yessidren s lfeḍl n Ṛebbi-ameɛzuz !

I-mi akka i s-yehwa, dɣa ad nsit meqqar akken ilaq, rniɣ-as :

_ Ihi, a Dda-Muḥ, ɣef wakka i ţ-id-tewwiḍ, Nutni ad aɣen tasga-nneɣ, ad mmirent fell-asen telkin d lihana !

_ Ur ţ-tella ɣur-sen, ur ţ-tella ɣur-neɣ, ayen yuran yura ! Ur yelli wanida ara rren, asmi ara d-temmir fell-asen tyemmust-nni !

Dɣa yezmumeg-d cwiṭ, am win i wumi yewweḍ lferḥ ɣer tgerjumt.

_ Ad uɣalen akka nella nekkni. Ur neţţissin ara tawant, alamma ssnen laẓ, am wakken ur ţfakkan ara wid yelluẓen d win yenḥafen di ddunit. Ihi, ccedda d ṭtrad ur ţfakkan ɣef warraw n tmeṭtut !

Aql-i tura d nek, i ikecmen deg yinan, yerna aseɣzen-iw d win-is ur walaɣ ad mlilen. La s-qqareɣ :

_ Yak talsa yiwet, ur teţţili ara talwit ger wat sin-iḍarren skud llan wid ihanen. Ma yesṭaser yiwen wemdan, d talsa yakk i yesṭasren. Ass-nni teţraǧuḍ, a Dda-Muḥ, ur walaɣ ara amek akka ara nefreḥ yis-s, i-mi ad ggten aṭas wid ara d-yeggrin di lmeḥna-ya deg nella. Ɣas ass-nni d nekkni ara ten-yifen, amek ara sen-nbudd tawaɣit nekkni tuɣ tezri fell-aɣ. Skud tella tneḥyaft, talwit tezga terreẓ deg yifer, ur tekkat ifeg-is fell-aɣ ! Ihi, ass-nni ɣef wakka i ţ-id-tewwiḍ, a Dda-Muḥ, daɛwessu ɣas tbeddel agdud, ɣer waye¥ḍ ara terr, neţţat ad d-teqqim tɣellel, ihi ur teţfakka dayenni. Ad tezzenɣuɣud ad trennu, d taferka kan ara tbeddel !

 

 Nek ţmeslayeɣ ma d awal-iw uggaɣ izgel-it, neɣ mi s-yekcem deg umeẓzuɣ ad as-d-yeffeɣ seg wayeḍ. Neţţa yeţhuzzu aqerru-s, d ini ibbuben icubaɣ, acenfir n wadda yennejbad-d ɣer zdat, ata-n irwel-d i winna ufella, awal-iw ɣur-s am uriḍ di llyali. Yessikkid-d ɣur-i, timmi tekres, lecfaṛ medlen s wezgen, reṣsan deg ugemmaḍ, yeţhuzzu aqerru-s, amzun yeqqar :

 « Amdan-a ziɣ ulac deg-s maḍi, ziɣ d nniyya-nni yessegririben i t-iɛemren, mmeslay neɣ qim Dadda-k Muḥ ur teţruẓuḍ ara fell-as kawkaw !

Mačči ur yumin ara s wacu i s-qqareɣ, yettekka ɣef wayen s-wayes yumen, ɣur-s nek d amehbul i lliɣ. Win yeţmeslayen i yini acu ara s-d-yini ? Agerjum ad yebbeḥbeḥ, ablaḍ d awezɣi ad d-yerr awal. Mmeslayeɣ armi ɛyiɣ, uɣalent ngugint tikta deg wallaɣ, bdan ţţlen imeslayen deg yiles, iles yeggumma ad yaɣ awal. Nek ţmeslayeɣ, neţţa yeţhuzzu aqerru-s, uɣaleɣ ssusmeɣ.

Ur tdum ara tsusmi gar-aneɣ. Yesbedd aqerru, ifukk fell-as ahuzzu, yenna :

_ Awwah ay aggaw, uggaɣ teccḍeḍ deg wawal, nniɣ-ak akka ara teḍru, ɣur-k acu i d-trennuḍ fell-i : nniɣ-ak, ulac win i wumi buddeɣ ayen n dir, nek aman-iw la ḥemmun ! Akka i k-d nniɣ ara teḍru, ass-nni tagerfa ad as-taɣ awal i Ṛebbi-ameɛzuz, abrid-a ad ţ-yawi ṭtmaɛ ! D wa i d leɛqel d lmeɛqul. Nekkni, ass-nni, ad aɣ-d-ggrin wussan, ma d Nutni, a mmi ɛziz, anida i sen-yehwa rren, tilkin ad tent-bibben, ur yelli wacu ara sen-yeg latome-nsen imseggef ; d nnuba-nsen ad ddmen taɛekkemt, ad mecḥen akal, ad d-rsen anida ɛenǧen fell-aɣ. Akka i d ddunit, ass-a nnsen azekka nneɣ. Ad as-yeɛfu Ṛebbi i Sliman i d-yeǧǧan awal : d tideţ, ddunit-a am teḥbult n weɣrum, teddewwir !

Ass-a, Sliman meskin ad yeffeẓ urrif, ula di laxert !

Yules-d i wayen i d-yeqqar, ziɣ ur t-yeffiɣ layas ad iyi-d-yerr ɣer webrid. Ad iniɣ ur t-ifeɣ ara tameẓla deg tgemmi n tmussni-ines :

_ Ssebba n tlufa deg nezzer ass-a, d tagerfa i ɣ-ţ-ixedmen : deg umur deg ad d-tesmir fell-aɣ tayemmust-nni n yedrimen d tmussni, tesmar-d fell-aɣ tinna n telkin d ilefḍan, wissen ma d aɛemmed i tɛemmed neɣ d ayen nniḍen : dɣa Ṛebbi-Ameɛzuz imsex-iţ, yesbubb-as yir lfal, ma d nekkni nedda-ţ fell-as, anida i ţ-nufa ad ţ-nesqaqi. Tura drus i ɣ-d-yeggran ad gerrzent fell-as temsal, ad ţ-id-tuɣal temlel, ad tuɣal am zik d abcir ara d-igellun s lferḥ, ad d-yuɣal rrbeḥ tamurt. Ma d Nutni, ad ţ-ččen akken ilaq : tayemmust n telkin d ilefḍan, ad d-temmir fell-asen. Ayen yuran yura, ulac tarewla zdat Ṛebbi ! Aţţa-n teqbaylit-iw, wa yefreḥ wa yeqreḥ, akka i d ddunit, ayen nniḍen yakk d akellex !

 Tameẓla taqburt, ɣur-s ilugan, d iberdan anida ssuffuɣen. Deg ilugan-is, Dda-Muḥ ur yeffiɣ ara iberdan : ayen yakk i d-yeqqar, ɣur-s anamek. Dda-Muḥ am neţţa am tugeţ n medden tamussni-nsen teẓza iẓuran-is deg tektayt-aẓar n tmurt, ǧǧan-asen-ţ-id imezwura, wa yeţţaǧǧa-ţ-id i wa am teqsiṭ-a n telkin d tgerfa. Llant tɣawsiwin ur nqebbel ara nekkni s wi, ɣur-sen ulac ayen yellan nnig-sent. Aṭas d tawaɣit deg-s ţţawin, bubben-ţ am yefker ibubben ablaḍ-is, ifker meqqar yeţţawi deg-s abaɣur mi ara yennudem, ddaw-as i yeddaray wanag nekkni d igig i nekkat deg weɛrur-nneɣ : ţţar, tismin, adebbuz. Takriṭ anida ma tella nekkni nugem-iţ-id, ama deg wawal ama deg tilawt.

Ɣur-sen, win i k-id-yesfunzren sfunzer-it-id ula d keč, win i k-isderɣlen tiṭ-is ilaq ad d-temmir tiṭ-is. Tiṭ s tiṭ, tameggreṭ s tmeggreṭ. Llant kra n tɣawsiwin, ɣas ur ggitent ara maca nezmer ad nzux yis-sent, acu tineggura-ya amzun neţţu-tent, i-mi d ayen yelhan i d-ţţarwent. Ayen yelhan yezga yewɛer ad ileqqem. Mačči am tzemmurt am ukarruc : akarruc yuɣ, anida i k-yehwa sers-it. Ires mačči d azanzu.

Dɣa tamsalt n usemmeḥ, alamma s feddu.

S feddu i tzemreḍ ad d-tessiseḍ asemmeḥ, akken ad d-tuɣal talwit. Aqerru ad d-yefdu wayeḍ. Dɣa, ass am wass-a agdud ad d-yefdu wayeḍ : iwakken ad yekkes fell-aɣ laẓ, ad kksen fell-aɣ iɣeblan, ilaq ad d-nefdu iman-nneɣ s wegdud nniḍen winna yennulen lehna, winna yeṛwan tezdeg taneflit. Ad nembaddal tagniţ : nekkni ad nali, nutni ad adren, am tjeṛrart ɣer wannu. Dda-Muḥ ata-n zdat-i, nek nggelwaɣ, neţţa amayeg-is mačči yergagi.

Ɣas ẓriɣ, ur iberru i wawal-is, d win yeţlekkinen (*) irennu, ulac taqbaylit nnig tin-is, d ibawen-is kan i yeţţewwan, ilaq ad as-d-sseggriɣ kra, ahat ad t-ḥazeɣ :

_ Ɣef wakka i d-newwi tikli, a Dda-Muḥ, aṭas aṭas ara nerǧu. Ur walaɣ ara amek ara qeblen Nutni ad aɣen amekkan-nneɣ kan akka, ad ddmen tilufa deg nezzer, naɣ Nutni dayen kkan-d yakan abrid n Siraṭ. Zik akka am nekkni i llan, ur d-kkiren ara kan rebḥen ! Ulac taqriḥt ur ffiẓen, aṭas i tegget fell-asen lmizirya, ṛwan idammen tuggdi. Ɣas d ţţerka tezga di tmura-nsen, di temdinin-nsen i tga iẓuran. Nḥafen aṭas zik, Amezruy-nsen yeččur d imeṭtawen. Rrbeḥ rebḥen, d lehna tthennan, ur asen-d-ɣlin ara kan akka seg igenni ! Mačči d tagerfa-ya i d-teqqareḍ i ten-yesrebḥen : ur wwiḍen ara akka llan, armi i ţ-cerwen merrɣet, mačči d yiwen uzaglu i seɣlin, yerna seg widak-nni ẓzayen aṭas aṭas. Ma yehwa-yak ad ak-ten-id-ḥesbeɣ yiwen yiwen !

_ Kra din d timucuha i wen-d-ţţawin, kunwi s yelmeẓyen teddrewḍem, teţţamnem-ten. D taguni i kken-sganen. Nek la k-qqareɣ, tawant-nsen akked laẓ-nneɣ drus i sen-d-yeggran ! Yak akken i ddukkulen : nekkni ad nerwu, nutni ad llaẓen. D tagerfa i ɣ-ţ-ixedmen, Ṛebbi imsex-iţ, asmi ara terr aḍar, ad tfakk ccedda, fell-as fell-aɣ. D aya kan i k-in-nniɣ ! Kra yeḍran, d wayen ara yeḍrun di ddunit, nnan fell-as Imezwura, ɣas ur ţţarun ara, ǧǧan-t-id deg wawal. Sikked akken nggelwant tmura : tugeţ deg-sent ur tent-yeffiɣ ara ṭtrad, ddunit s-sya ɣer da ad tergagi, tɣileḍ akka kan ?... Yak ɣef wakken i d-nnan wat zik, ddunit, yak ɣef yiccew n wezger i tbedd, degmi ur treṣsa ara akken ilaq, cwiṭ kan akka ad d-ɣlint tlufa.... Tal tikkelt ara yesfezwi wegzer, ad ggtent fell-aɣ.

D tideţ Dda-Muḥ, ur yeţnussu ara deg-s wawal, anida yeqqen ara yebru. Walaɣ taẓayert teţţezzi, asuffeɣ ur tessuffuɣ.

Aṭtiwen nɣan-iyi, seg naddam i d-yeɣlin fell-i, lecfaṛ dayen ugaren aldun, zzreɣ di tnafa. Ddiɣ d Morphee ɣef yiman-iw.

Deg tedla n yiḍes selleɣ-as yeţreṣsi deg imeslayen : « D tagerfa i ɣ-ţ-ixedmen ! Tfuḥant ! Imsex-iţ Ṛebbi yeḍla-yas abbux, ur teţţaf ara iman-is, skud nella akka. Yerna tilkin i d-tezreɛ fell-aɣ, tiqejjirin-nsent ččurent d addad, neṭtdent ɣef teglimt. Ayen akka yakk i-wumi tesliḍ, d Lbaḍna, Lqum-n-tteǧǧal d Ssadaţ-imeɛzuzen, At-igenni d tmurt ur ţsammaḥen i win yemlan lbaḌna, ur ilaq ad d-yeddu yisem-nneɣ deg weɣmis. Tagerfa tikkelt-a, ad as-taɣ awal... Ddunit ɣef yiccew n wezger...

Dda-Muḥ mačči akka i d isem-is n tideţ, yak ggulleɣ-as!

 

                    

 

 

Retour en haut

Numéro 16    Novembre 2003                                                                                       

La Conférence :

                      

AMEZGUN   sɣur Mohand At-Iɣil

 

 

I- TALLUNT USAYES[1]

1) Tallit n teglest[2]

2) Tallit talemmast

3) Tallit gar lqern XVII d XX

4) Anadi amiran

II- TAMESLAYT USAYES

1) Tanmugit[3]

2) Turart yimdewlen

3) Timegriwt ɣer usayes

 

 

Taẓuri tamezgunt tebna ɣef sin yeḥricen  : Aḥric amezwaru yeɛna asayes, yess i d-yettbin wazal yuɣ wallal deg tceqquft; aḥric wis-sin d win i wumi semman ddunit tilawt, azal-is yettbin-d, s tira d turart d usali n tira, zdaxel usayes.

 

Ɣas ulamma, taẓuri tamezgunt d yiwet deg tẓuriyin timezwura i yessen wemdan, maca ilugan d wallalen i s-ilaqen akken ad taɣ amḍiq d tauri temmed, tekseb-iten deg useggas 1887, sɣur André Antoine.

 

TALLUNT USAYES

 

1- Tallit n teglest

Amezgun agriki, yennul azal i tikkelt tamezwarut deg yisefrag yettwaheyyan i tẓallit. Turart n tceqquft tettili-d deg berra. Imferǧen ttaɣen amḍiq i tɣimit ɣef yidis n tewrirt, ttqabalen-d asayes i d-yettwaheyyan ɣer tama tamaddayt n tewrirt. Ɣer deffir usayes, bennun-d yiwet tɣalaṭ i d-yettbaddiden am tedlegt[4].

Ɣer lqern 55 send sidna Ɛisa, di Rome, Pompei yebna-d axxam amezwaru i umezgun. Ma yella turart n tceqquft deg umezgun agriki tettili di berra, deg umezgun aṭelyani, am yimferǧen am turat n tceqquft ttilin deg tzeqqa tedduri.

 

2- Tallit talemmast

Deg tallit talemmast, turart n tceqquft umezgun tuɣ amur meqqer zdaxel leǧwamaɛ n iyahuden. Seg useggas ɣer wayeḍ, bennu n wexxam umezgun yuɣal-d i yiṭelyaniyen. Ffin-d tikti seg leqdic i d-gan wid i ten-yezwaren. Deg tallit-a i yuɣ wexxam umezgun, udem d amaynut. Anza[5] ɣef waya yeggra-d ar ass-a, d axxam umezgun Olympe i d-yessuli Polladio di temdint Vicence.

 

3- Tallit yezgan gar lqern 17 ar lqern XX

Deg ukud-a, kra win iran ad yebnu axxam umezgun, ad yeḍfer aqdac n yimasdagen[6] iṭelyaniyen. Seg useggas 1911 ar 1913, Auguste Perret, yebna-d i tikkelt tamezwarut axxam umezgun s ubiṭun. Rrbeḥ sway i d-yegla lebni-a i umezgun, d win, axxam umezgun ur yuḥwaǧ ara ad yesget deg lɛersat i d-izeggen gar usayes d yimferǧen.

 

4- Anadi amiran

Anadi deg umezgun deg tallit tamirant itezzi ɣef wamek ara d-tesiǧhed atwilleh yimferǧen ɣer tceqquft umezgun. Aya iga-d aṭas umaynut deg yidis atikni i tẓuri tamezgunt. Tikkwal d imdewlen i d-yettsubbun ɣer yimferǧen, tikkwal d imferǧen i d-izeggen sufella webraḥ n turart, neɣ ad t-id-gren deg tlemmast, tikkwal abraḥ n usayes itezzi am tmeqyast fell-as ttwaheyyant tedligin n tceqquft.

 

TAMESLAYT USAYES

 

1- Tanmugit

Tira tamezwarut irefden isem d tanmugit, d tamedyazt i d-yura Aristote. Taẓuri n tira tamezgunt tefukti ddaw tawsit: Anecraḥ, takesna[7], tamedyazt tanmugit, tamedyazt ucekker atgƔas akken talɣa tanmugit tebḍa ɣef waṭas tewsiyin[8], maca d tirni-nnsent sendent ɣer yilugan n tsekla[9] tamezgunt.

Ma d tanmugit tamirant terẓa azaglu i yefkan acḥal-aya azal deg tira i tewsit. Aya yellan segmi i d-ddehmen ɣer wannar umezgun imarayen am Kleist, Jarry, Pirandello d Artaud. D nutni i d-yefkan udem d amaynut i tsekla tamezgunt.

Seg yimar, tira tamezgunt tebḍa ɣef sin yeḥricen. Aḥric amezwaru d win isenden ɣer umennuɣ, deg-s dɣa i d-tufrar tira n Bertǧl Brecht; aḥric wis-sin d win yugin asfari anmugi (progression dramatique), tasekla-ya tger azeṭṭa n tira ɣef tedyant tazulalt[10].

 

2- Turart yimdewlen

Seg turart n umezgun i d-yuɣen tara seg usentel[11] aṭelyani Comedia dellarte ar turart deg umezgun afransi, turart yimdewlen deg tallit tatrart tettnadi amek ara d-terr imferreǧ ad iḥulfu s usentel n tceqquft am wakken yettwali deg-s, d tilawt, maççi d turart i t-id-yetturar zdat-s yimdewwel.

Ɣer lqern XX, Stanislavski yesnulfa-d talɣa d tamaynut i turart yimdewlen. Ladɣa, ar wass-a teqqim d lsas ṭṭafaren tugett lakulat iselmaden amezgun. Timsirin n Stanislavski, swillihent imdewwel ad isilleɣ iman-is, ula deg uxemmem, ɣer wemdan ara d-yurar sufella webraḥ n usayes.

 

3- Timegriwt ɣer usayes

Seg Aristote ar wakud amiran, amezgun yelḥa amecwar ɣezzif, akken ass-a a nwali lecɣal yeɛnan tiririn n tceqquft sufella usayes beddlen aṭas.

Asmi yezri wezgen deg lqern XIX, Richard Wargner d André Antoine sbedden-d ilugan i yefkan azal i tmegriwt ɣer usayes armi tuɣal d tawuri[12] temmed deg weqdac ɣef umezgun. Tuɣal d nettat i d ticcert ilaqen akken adris anmugi a d-yettwasenser seg tektabt, ad yekseb tarwiḥt d tudert sufella webraḥ usayes. D timegriwt n tira n tceqquft ɣer usayes i d-ittgen azday gar waṭas wallalen d tẓuriyin (talaba, tadlegt, tamuzigt, tafat)

Ɣas aṭas tẓuriyin i d-izeddin afud akken ad tali tceqquft, maca tal ta deg-sen, ilaq ad tanez i yilugan n umezgun, maççi d amezgun ara yanzen i yilugan-nnsent.

 

Mohand At-Ighil

 

 

 

                                                     

                                                                                        

 

 

 

 

 

 

 

Retour en haut

Numéro 16    Novembre 2003                                                                                       

Le Poème:  
 
                    Imaziɣen  Sɣur Ferhat Mhenni (Imaziɣen-Imula)

Ukkis seg CD I Tmurt n Leqbayel. Ed. Berbères, 2002

 

Zedɣen lemwaji n ṛrmel, Imaziɣen

Yakk d idurar n waman, Imaziɣen

Zedɣen times d wedfel

Isem i ţɣiman ɣef igelman

Zedɣen Atlas yakk d Tell

I ɣef i d-ggman.

 

Zedɣen amadaɣ tiẓgi, Imaziɣen

Ɣef  tɣaltin ssersen tudri, Imaziɣen

Ḍsan i yal inebgi

Yis-sen i ɣeḍmen tigedrin

Sseḥra si lxir tneggi

Nutni ur t-ẓrin.

 

Zedɣen tama n bessif

Zedɣen terẓeg n wussan

Amezuy d asif

Yessemsan

Lateṛ ansi i d-usan

Ay iṭij n wussan uxsif

A tafat-sen yensan

Sɛan tiṭ  ad tsif

Idisan n kra n wid yeksan.

 

Zedɣen ccwafa n tatut, Imaziɣen

Ceffun kan ɣef tmucuha, Imaziɣen

Yal wa iɛedda aḥtut

D webrid i s-iwehha

Amezruy win yebɣan yaru-t

Ur nnan ha !

 

Zedɣen amezruy ukermus, Imaziɣen

Bu tsebbaḍin ukellex, Imaziɣen

I ten-rran d tarwa n lmus

Mm-teẓgi yezgan tellex

Win irewlen ɣef wammus

Ad yeclex.

 

D icerrig d tɣersi

Izedɣen d timura

Armi tiwwa

N usteqsi

ţţawin ɣer beṛra

Win yeffɣen ur d-yusi

Yeṛwa tatut n tmara

Armi taggara

Yesteqsi

Temḍelt ɣer tara

 

Zedɣen ismawen i sen-fkan, Imaziɣen

Barbares, Mauros, Igtulen,

Numides d Nord-Africains

Ger waɛraben i ten-meṭlen

Ɣas d Imaziɣen ansi kken

i cettlen.

 

Zeɣen idles tutlayin, Imaziɣen

Si lemqadra n iɣerfan, Imaziɣen

Am warrac am teḥdayin

Lemden ɣer widak yecfan

Ass-a Imaziɣen ur ɛyin

Myufan.

 

Zedɣen tulayt i bɣan

Tamaziɣt teqqim d lsas

Ad qablen rrṣas

Wala ad t-ǧǧen i win i ţ-yenɣan

Imaziɣen ǧǧan isɣan

Heddṛen s yiles afessas

Yal wa d aɛessas

Ɣef ddaqem-a i iminɣan.

 

Zedɣen tirga n tdukkli, Imaziɣen

Tadukkli ar tura d tirga, Imaziɣen

Ɣur-sen yixen umulli

20 yebrir i d-yezga

S-syin i d nebda tikli

I tenguga.

 

Zedɣen tikli s umured, Imaziɣen

Teddun kan akken zemren, Imaziɣen

Azekka s wecrured

Tal tazwayt ar-d as-kkren

Lemri-nsen mi yessared

Ur teffren.

 

Zedɣen tamurt n lehhu, Imaziɣen

Yesdukkel yisem n Tmazɣa, Imaziɣen

Ad nekkes ssbiɣa i tlisa

I d-igan Amacahu

Ɣef lbaṭel ad nnehhu

afus-nneɣ werǧin yenɣa

d agellid Laɣa

s Tmaziɣt tugdut ad telḥu.

 

 

 

Retour en haut

 

Numéro 16    Novembre 2003          

                                                                             

Adresse de messagerie électronique :

ayamun2@Hotmail.com

 

Adresse Web:

www.ayamun.com

 

 

 

Retour en haut

Retour au titre

tanemmirt, i kra iẓuren ayamun, cyber-tasàunt n tsekla imaziàen, ar tufat !

 

@Copyright ayamun 2003
Dernière révision : 19 Novembre 2003

 

 

 



[1] Espace scénique

[2] antiquité

[3] dramaturgie

[4] décor

[5] preuve

[6] architectes

[7] tragédie

[8] genres

[9] littérature

[10] absurde

[11] thème

[12] fonction